Van pilots naar grootschaligheid, verslag sessie 12 maart 2021

Nu de City Deal Kennis Maken bijna vier jaar onderweg is en alle 20 steden prachtige pilotprojecten hebben lopen, komt de vraag naar boven hoe je van een pilot de overstap maakt naar grootschaligheid. Onderzoeker Suzanne Potjer (TwynstraGudde) is expert in het mogelijk maken van vernieuwing in het publieke domein en gaat in op die vraag in deze sessie. Ze gebruikt een aantal voorbeelden over hoe pilots succesvol groeien, zoals het dorp Reduzum in Friesland waar bewoners zelf bouwen aan een duurzame toekomst. Ze richten concrete kansen zelf in via samenwerking en komen vooruit door continu te leren door te doen. Al jarenlang heeft het dorp krimp voorkomen. Waarom lukt dit niet in andere regio’s? Dat komt omdat een experiment inherent is aan plek en context, stelt Potjer.

3 niveaus van experimenten

Potjer noemt drie niveaus van experimenten. Op lokaal niveau kunnen experimenten vernieuwende ideeën en oplossingen aandragen voor vraagstukken. Op horizontaal niveau staan experiment en praktijk naast elkaar. Ze willen leren van elkaar. Denk aan een netwerk van stadsmakers die bij elkaar komen in stadslabs om van elkaar te leren. Het derde niveau is het verticale niveau. En dat is de grootste uitdaging voor experimenten. Is er sprake van institutionele ruimte en steun? Hoe zijn relevante bestuurders en sleutelpersonen aangehaakt? Hoe zijn de pilots gekoppeld aan lopende ambities en programma’s? Hoe wordt er institutioneel geleerd van deze en soortgelijke projecten? Een voorbeeld is de Right to Challenge die de Afrikaandermarkt in Rotterdam gebruikte om de vuilnisophaaldienst over te nemen. Nu is de volgende stap daarin borging in wetgeving.

Hoe zit dat in de City Deal Kennis Maken? “Mensen vinden elkaar horizontaal wel”, stelt projectleider Rowinda Appelman. “Vooral verticaal is moeilijk.” Verticaal gaat verder dan alleen uitwisseling van mensen, ideeën en voorbeelden, legt Potjer uit. Het gaat om harde dingen als wet- en regelgeving, en financiering. Daar moet verandering van perspectief en andere manieren van werken aan vooraf gaan. De City Deals kunnen daarbij een goede rol spelen.

Geen tekentafelontwerpen

Maar experimenten kunnen ook weerbarstig zijn. Het zijn geen tekentafelontwerpen, stelt Potjer. “Experimenten zijn eigenlijk anti-ontwerpen. Hoe maak je een organisatie daar klaar voor? Je hebt pioniers nodig.”  Zoals Luuk van Tiggelen van de gemeente Ameland. Hij speelde als ambtenaar een sleutelrol om het eiland zo goed als volledig energieneutraal te maken. Zijn advies: “Soms moet je risico´s durven nemen. De wethouders en de gemeenteraad een paar keer per jaar meenemen in je verhaal. Tussen die momenten de vrije ruimte benutten. Vooral niet overal formeel toestemming voor vragen. Waar de vis zit gooi je een hengel uit.”

Ook heb je pionierende structuren nodig zoals financiën, beleid, nieuwe organisaties en samenwerkingen, zoals de City Deal Kennis Maken. De projectleiders van de City Deals hebben zelf allerlei impliciete kennis in huis. Trucjes, slimmigheidjes om de juiste sleutelpersonen aan te haken, in te spelen op formele structuren en het creëren van een beweging. Potjer benoemt het onderhouden van ‘zwakke verbindingen’, zodat je altijd weet wat waar speelt. Ook het inspelen op een momentum is belangrijk. Zoals de City Deal Voedsel liet zien. Toen twee jaar geleden de gemeenteraadsverkiezingen eraan kwamen, stuurde de City Deal een paragraaf rond over voedselbeleid.

Goed luisteren naar elkaar

En dat kwam terug in meerdere coalitieakkoorden. “Zoiets simpels kan een grote impact hebben. Verbindingen leggen is de kern van deze manier van werken”, aldus Potjer. Ook tussen bestuurders en de lagen eronder. Het komt geregeld voor dat een bestuurder zegt ‘we gaan ervoor’, en dat de ambtenaren eronder zeggen dat het niet kan. Daarnaast is de manager vaak degene die het bestaande systeem ophoudt, en niet altijd de bewegingsvrijheid geeft die gezocht wordt. “Het samenbrengen van al deze elementen is echte vernieuwing. Echt goed luisteren naar elkaar dus. Laat bestuurders praten met de mensen die onderwijs en onderzoek doen.”