Steeds meer mensen kiezen bewust voor gezond en Lokaal voedsel. Bijvoorbeeld via een voedselcoöporatie. Estella Franssen helpt mensen op weg die gezamenlijk eten willen inkopen bij boeren in hun omgeving. Voor de City Deal zet ze de volgende stap: kan lokaal eten ook een plek vinden bij sociale eet-initiatieven? “Lokaal voedsel is voor veel mensen onbereikbaar. Daar met echt verandering in komen.”

“Voedselcoöporaties zijn niks nieuws. Het samen inkopen van voedsel bij lokale boeren gebeurt al volop.” vertelt Estella Franssen. Ze werkt bij Ulebelt, een stichting die zich inzet voor natuur- en milieueducatie.  “Wat wij hebben gedaan, is onderzoeken hoe dit gebeurt, kijken wat werkt en wat we hiervan kunnen leren. Zo hebben we een plan gemaakt waarmee iedereen die gezamenlijk lokaal voedsel wil inkopen dat gemakkelijk kan doen. Ik help mensen daarbij op weg.”

Mensen die zich verbinden in een voedselcoöporatie zijn samen verantwoordelijk voor de inkoop en de logistiek. “Praktisch houdt dat in mensen individueel hun boodschappen bestellen. Het ophalen en uitdelen gebeurt bij toerbeurt. Op de ophaaldag is iemand aan de beurt om alle bestellingen bij de boeren op te halen. De deelnemers halen vervolgens hun boodschappen op bij het uitdeelpunt. Als je dat met tien gezinnen doet, dan heb je dus eens in de tien weken de beurt om alles op te halen.”

Tal van voordelen
“Op deze manier krijg je makkelijker toegang tot eerlijk eten: eten met een eerlijke prijs, waarbij bijvoorbeeld meer aandacht is voor dierenwelzijn,” somt Estella Franssen de voordelen op van eten kopen via een voedselcoöporatie. “Een beter inkomen voor de boer, minder verpakkingsmaterialen, en ook minder vervoerskilometers. Waar een gemiddelde maaltijd zo’n 35.000 km aflegt voordat het op je bord belandt, hebben we het hier over 10 tot 20 kilometer. En het is ook nog eens veel verser!”

Maar het mooiste pluspunt van voedselcoöporaties vindt ze dat mensen ook echt in contact raken met een boer. “ Als consument zie je normaal gesproken niet hoe een varken leeft, en pas als mensen dat hebben gezien, zijn ze bereid om te betalen voor dierenwelzijn. En daar moeten we ook naar toe: naar een meervoudig waardesysteem, waarbij voedsel niet langer wordt geproduceerd tegen de laagste kostprijs, maar waarin we ook bereid zijn om te betalen voor andere waarden, zoals dierenwelzijn, en natuurbeheer.“

“Ik herinner me een varkensboer die graag vlees wilde leveren aan een coöporatie, maar de bewoners wilden dat alleen als de boer zijn varkens op stro ging zetten. De boer wilde dat niet, omdat het vlees dan te weinig zou opleveren om de dieren een beter leven te kunnen bieden. De bewoners reageerden heel resoluut: als dat duurder is, dan betalen we dat toch!”

En daarmee raakt Estella Franssen meteen een belangrijke barrière voor lokaal geproduceerd voedsel. “Lokaal eten kopen is soms duurder dan eten kopen in de supermarkt. Voor veel mensen is lokaal voedsel geen optie. Daar komt bij dat moeten mensen ook zelf kunnen koken; het zijn allemaal onbewerkte producten. Veel mensen weten niet wat ze daarmee moeten doen, hebben er geen ruimte voor in hun hoofd of hebben nooit geleerd hoe ze een lekkere maaltijd kunnen bereiden.”

Eettafels
In opdracht van de City Deal onderzoekt Estella Franssen hoe deze groep mensen toch in contact kan komen met lokaal en duurzaam eten. “Er zijn tal van initiatieven in buurthuizen, via kerken of koksopleidingen waar mensen 1 a 2 keer in per week terechtkunnen om – tegen kostprijs – samen te eten. Samen koken hoort hier ook vaak bij. Gezond eten is hier belangrijk, maar het sociale aspect van eten is voor deze groep mensen vaak nog veel belangrijker. Eenzaamheid is echt een groot probleem.”

Estella Franssen onderzoekt momenteel wat voor verschillende ‘eettafels’ er zijn. De resultaten zoals we die presenteren zijn vooral gefocust op het gebied van financiering, gezondheid, effecten voor de deelnemers. Het geeft gemeenten inzicht in hoe ze voedselinitiatieven het beste kunnen ondersteunen. Ook wil Estella van deze initiatieven weten hoe lokaal eten hier een plek kan krijgen.

Creatieve oplossingen
“Daar ligt wel echt een uitdaging. Als je maaltijden aanbiedt tegen kostprijs, dan is er geen financiële ruimte voor lokale producten. Dit vraagt om creatieve oplossingen. In Deventer onderzoeken we de mogelijkheden om voedselcoöporatie te laten functioneren vanuit een solidariteitsprincipe, waarbij mensen kunnen meedraaien onder soepele voorwaarden, of waarbij de voedselcoöperatie zich ontfermt over een lokaal eettafel-initiatief. Estella Franssen ziet nog volop kanen: “Zo zouden we echt een flinke stap kunnen zetten om een kwetsbare groep mensen een gezonde, lokale en met liefde bereide maaltijd voor te zetten.”

Tientallen partners van de City Deal Gezonde en Duurzame voedselomgeving  kwamen vorige week naar de tropische kas van de Haarlemmer Kweektuin. Een middag vol inspiratie en nieuwe ontmoetingen. Of zoals Stephan Kooijman van de gemeente Haarlem het verwoordde: “Wat is de grootste innovatieversneller? Samenwerken!”

De gemeente Haarlem – gastheer van deze City Deal dag – won in 2022 de Rising Innovative City-prijs gewonnen. Niet verrassend, want de stad bruist van de ambities. Zo zet de stad in op 100 procent circulariteit in 2030, wil in 2040 aardgasvrij zijn en streeft naar klimaatneutraliteit in 2050. Ook op het gebied van voedsel gebeurt er volop in de stad. Reden genoeg om een aantal van deze smaakmaker op deze dag een podium te geven.

Een van deze innovatieve Haarlemmers is Don Varekamp. Hij is co-founder van de app Foodcounts. Deze applicatie gaat voedselverspilling tegen én zorgt dat verse en gezonde maaltijden terecht komen bij financieel kwetsbare huishoudens. In september start Foodcounts een pilot in Haarlem en Almere.

Jeroen Jansen nam de City Deal partners mee in zijn zoektocht naar een goede bestemming voor fruitpulp. Ondanks dat fruitpulp vol vezels zit, wordt het vaak alleen gezien als afval. Zijn bedrijf Bison Club ontwikkelt een techniek om nutriënten uit fruitpulp te halen. Hij doet mee in het GO!-NH programma, de start-up accelerator van de provincie Noord Holland.

Rogier Tan toonde de vele initiatieven van Haarlem Food Future, een stichting die samen met inwoners, ondernemers en gemeente werkt aan lokaler, gezonder en duurzamer eten en drinken. Focus ligt op het slimmer samenwerken met genoemde partijen en op het voorkomen van voedselverspilling. Vrijwilligers brengen eten, dat niet meer in de supermarkt verkocht mag worden, naar sociale initiatieven, die met het eten koken of het delen met mensen die het nodig hebben.

Miriam Muhl van City Deal partner JOGG nam het gezelschap mee in hoe JOGG scholen op weg helpt met het aanbieden van gezonde maaltijden. Basis- en middelbare scholen voor leerlingen uit kwetsbare wijken kunnen sinds kort subsidie aanvragen via www.schoolmaaltijden.nl. Dankzij de oproep van JOGG en samenwerkingspartners wordt het belang van gezonde voeding door minister Wiersma van Onderwijs onderstreept. JOGG heeft samen met het Voedingscentrum gewerkt praktische hulpmiddelen die scholen helpen een gezonde maaktijd te kunnen bieden. kunnen geven aan de schoolmaaltijden. Bekijk hieronder de toolkit van het Voedingscentrum.

Hoe zorg je voor een gezonde voedselomgeving voor kinderen? Die vraag stond op 20 april centraal tijdens een brainstormsessie in de Utrechtse nieuwsbouwwijk Cartesius over gezonde voeding in de – nog te bouwen – school en sporthal in de wijk. Met een belangrijk doel voor ogen: een gezonde voedselomgeving voor kinderen waarin de gezonde keuze makkelijk wordt gemaakt en een gezonde leefstijl wordt gestimuleerd.

De grootschalige gezonde gebiedsontwikkeling Cartesius, naast station Zuilen, is een van de proeftuinen van de City Deal Gezonde en Duurzame voedselomgeving. Cartesius wordt een levendige, duurzame en gezonde stadswijk met parken, een basisschool, een sporthal, een supermarkt met een biologisch en gezond assortiment, horeca en ruimte voor cultuur.

Healthy Urban Living
Deze eerste sessie diende als kennismaking en ter inspiratie. Er zijn verbindingen gelegd voor subsidieregelingen, er is hulp en expertise aangeboden en het belang van opgroeien in een gezonde, kansrijke omgeving is wederom benadrukt. Er is behoefte aan vervolgsessies om tot concretisering van acties te komen en zo een vliegende start te maken met een gezond voedselaanbod in de wijk waar Healthy Urban Living de standaard is.

De gemeente Den Haag wil een verdere groei van fastfoodzaken in de winkelgebieden voorkomen. Daarom ligt er nu een voorstel in gemeenteraad om een afzonderlijke horecacategorie voor fastfood in de bestemmingsplannen op te nemen. De volgende stap is om via deze categorie, nieuwe en uitbreiding van bestaande fastfoodzaken in de bestemmingsplannen van winkelgebieden uit te sluiten. De gemeente wil zo een diverse voedselaanbod realiseren.

Tussen 2019 en 2022 is het aantal fastfoodzaken in Den Haag met 25% toegenomen. Wethouder Saskia Bruines: ”Aantrekkelijke winkelgebieden met een divers aanbod van winkels en horeca zijn belangrijk voor onze stad. Fastfoodzaken horen daar ook bij, maar het is wel belangrijk dat er voldoende keuze overblijft voor onze inwoners en bezoekers. We willen voorkomen dat er een homogeen fastfoodaanbod ontstaat. Daarbij heeft de gemeente ook een rol in het waarborgen van een gezonde voedselomgeving.”

 Lees meer op de website van de gemeente Den Haag.

Amsterdam staat voor een flinke opgave: bijna veertig procent van de Amsterdammers heeft overgewicht. Maar liefst 1 op de 5 kinderen is te zwaar of heeft obesitas. De stad wil het tij keren en heeft flinke ambities deze cijfers terug te dringen. Maar waar ga je beginnen als de ongezonde verleidingen je overal tegemoetkomen? Beleidsadviseur Marya Sheikh Rashid van GGD Amsterdam licht de Amsterdamse aanpak toe

‘De cijfers zijn inderdaad zorgwekkend,’ gaat Marya Sheikh Rashid van start. ‘Het aanbod van ongezond voedsel is de laatste jaren sterk toegenomen, vooral in de meest kwetsbare wijken van de stad. Dat zorgt niet alleen voor gezondheidsproblemen, maar draagt ook bij aan kansenongelijkheid. Zo leven mensen met een hoge sociaaleconomische positie maar liefst 14 jaar langer in goede gezondheid dan mensen met een lage sociaaleconomische positie.’

Om gericht aan de slag te kunnen gaan heeft Amsterdam in 2019 alle locaties waar voedsel werd verkocht in kaart gebracht. Ook werd genoteerd of het aanbod overwegend gezond of ongezond was. Deze methodiek is ontwikkeld door de Universiteit van Utrecht in samenwerking met de Vrije Universiteit. De gezondheidsscores zijn bepaald met de zogeheten Delphi methode.

‘Uit deze Heatmap blijkt dat zo’n 84% van de voedselaanbieders in Amsterdam een overwegend ongezond aanbod heeft. En dat verschilt flink per stadsdeel. In Noord, Zuidoost en Nieuw-West is het aanbod van ongezond eten en drinken het grootst. En juist in die stadsdelen komt overgewicht veel voor. Naar verhouding hebben volwassen inwoners van de stadsdelen Zuidoost (52,4%) Nieuw-West (50,8%) en Noord (47,6%) het vaakst overgewicht.’

Gezonde levensstijl
Om overgewicht bij jongeren terug te dringen en te voorkomen, werd in 2012 de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht (AAGG) gestart. ’In dat programma lag de focus onder andere op de opgroei-omgeving van jongeren – gezinnen, scholen en buurten – om vervolgens samen te werken aan een gezonde levensstijl. Deze aanpak was best succesvol, maar zolang de voedselomgeving mensen blijft blootstellen aan ongezonde verleidingen, is het moeilijk om een gezonde levensstijl vol te houden.’

De focus in het programma is daarom steeds meer verlegd van het individu naar de omgeving. Gemeente Amsterdam kijkt hierbij goed naar wat het kan doen vanuit haar wettelijke taken. Bijvoorbeeld via het uitgeven van subsidies. ‘Wie een sportevenement wil organiseren voor kinderen en jongeren moet een gezond voedselaanbod hebben om een subsidie te krijgen. Ook gelden er dan regels voor reclame-uitingen. Zo’n evenement mag bijvoorbeeld niet gesponsord worden door een frisdrankfabrikant. Hetzelfde geldt voor het aanvragen van subsidies voor sociale activiteiten voor de jeugd.’

En daar blijft het niet bij: nieuwe foodtrucks in de buurt van scholen krijgen alleen een vergunning als ze een gezond aanbod hebben. Reclames van ongezond voedsel gericht op kinderen voedsel zul je niet meer zien op Amsterdamse metrostations. Ook schoolkantines krijgen volop de aandacht. ‘Samen met de adviseurs Gezonde School en het Voedingscentrum zijn we aan de slag gegaan om het aanbod in de schoolkantines gezonder en duurzamer te maken.’

Bevoegdheden
“Met al deze maatregelen hebben we onze bevoegdheden goed benut. Tegelijkertijd zien we ook wel dat het aanbod in supermarkten, horeca en (eet)winkels nog steeds grotendeels ongezond is, maar we hebben niet de juridische mogelijkheden om daar iets aan te veranderen. Dat blijkt ook uit onderzoek van de Universiteit van Amsterdam,” aldus Marya Sheikh Rashid.

Voor Amsterdam is dit een reden om via andere regelgeving invloed te hebben op het aanbod van eten en drinken in de stad. ‘Met ruimtelijke argumenten –vanuit het bestemmingsplan – kun je wel ingrijpen. Zo is in een aantal delen van de stad een horecastop gekomen en in het centrum een verbod op toeristische winkels. Deze maatregelen worden toegepast om de leefbaarheid te bevorderen door overlast te voorkomen en een eenzijdig aanbod tegen te gaan, maar helpen indirect ook om het voedselaanbod beter in balans te brengen.’

Goede stap
De gemeente Amsterdam is zo voortdurend op zoek naar regelruimte en het ziet ernaar uit dat gemeenten hulp krijgen vanuit de Rijksoverheid. Demissionair staatssecretaris Maarten van Ooijen (VWS) wil een nieuwe wet die gemeenten de bevoegdheid geeft om ongezonde voedselaanbieders te kunnen weren. Dit wetsvoorstel gaat begin 2025 naar de Tweede Kamer. ‘Een goede stap,’ vindt Marya Sheikh Rashid. ‘Ik hoop dat we snel de juiste handvatten hebben om hiermee aan de slag te gaan en een betere balans in het voedselaanbod kunnen realiseren. De steden uit de City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving helpen het Rijk daarbij om aan te geven waar ze behoefte aan hebben.’

Amsterdam blijft de komende jaren samen met andere steden uit de City Deal op zoek naar nieuwe mogelijkheden. “We hebben een aantal gebieden tot proeftuin benoemt. Hier proberen we het voedselaanbod te monitoren, maar ook een netwerk op te bouwen: samen met ondernemers, vastgoedeigenaren, gezondheidscentra, ambtenaren, bewoners en andere belangrijke partners in de wijk willen we ervaring opdoen om te sturen op het voedselaanbod.“

‘Stapje voor stapje werken we zo aan een gezond en vitaal Amsterdam,’ sluit Marya Sheikh Rashid af. ‘Een stad waar gezond eten en drinken vanzelfsprekend is en beschikbaar en betaalbaar voor iedereen.’

Dit artikel verscheen in oktober 2023 in het magazine GoodFoodCity. Wil je een exemplaar ontvangen? Mail naar [email protected]

De City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving heeft een nieuwe partner; de provincie Zuid-Holland sluit zich aan. Irene Voskamp, programmamanager gezonde leefomgeving bij de provincie en Liane Lankreijer van de stichting Voedselfamilies Zuid-Holland vertellen hoe de provincie werkt aan een gezonde leefomgeving voor de inwoners van Zuid-Holland.

“Gezond en veilig is een van de hoofdopgaven van de provincie Zuid-Holland,” gaat Irene Voskamp van start. “En de opgave is urgent, want Zuid-Holland scoort landelijk het laagst als het gaat om levensverwachting in goed ervaren gezondheid en kent grote gezondheidsverschillen tussen gebieden onderling. Dit heeft verschillende oorzaken, die variëren van leefstijl en inkomen tot milieufactoren. Met ons programma gezonde leefomgeving willen we invloed uitoefenen op alle aspecten die het leven beïnvloeden.”

Blue Zone
“Een ideaal dat we hierbij vaak aanhalen is het verhaal van de Blue Zones,” legt Liane Lankreijer uit. “Dit zijn gebieden in de wereld waar mensen relatief lang en gezond leven. Wel ouder dan 100 jaar. Deze gebieden liggen o.a. in Italië en Griekenland. Interessant is natuurlijk om stil te staan bij de vraag hoe het komt dat deze mensen zo oud worden? Dat blijkt dan vaak een combinatie van elementen: schone lucht, sociale contact, het gevoel dat mensen hun leven nuttig vinden. Maar ook de voedselomgeving is hierbij een belangrijk aspect.”

“Vanuit dit perspectief kijken we ook naar de leefomgeving in Zuid- Holland. We willen gezonder ouder worden in een leefomgeving die ons daarbij ondersteunt. Daarbij hoort een brede aanpak, waar voedsel ook een onderdeel van is,” legt Irene Voskamp uit. “Het gaat daarbij niet alleen om gezond eten, maar ook om de sociale component van voedsel: het is een reden om bij elkaar te komen: samen voedsel bereiden en eten. Daar zitten heel veel kansen, waarbij je de fysieke en de sociale omgeving bij elkaar brengt.”

“Als provincie heb je niet heel veel macht of directe invloed op het leven in de stad. We moeten het hebben van de verbinding en de netwerken. Zo is de provincie een belangrijke partner /initiatiefnemer van Voedselfamilies.” Liane Lankreijer vult aan: “Voedselfamilies is een aantal jaren geleden gestart om de transitie in het voedselsysteem te versnellen.  Samen met pionierende boeren, onderzoekers, beleidsmakers en ondernemers werken we nu aan integrale oplossingen voor maatschappelijke voedsel- en landbouwvraagstukken.”

Het recept voor een gezonde stad
“Een mooie samenwerking is vorig jaar gestart in het Haagse Moerwijk waar veel mensen wonen met een klein budget. De participatiekeuken kookte samen met bewoners eneen oprichter van Dutch Cuisine vertelde over zijn passie voor eten. We hoeven mensen niet uit te leggen hoe ze gezond moeten eten, maar kunnen  de passie voor eten  aanwakkeren door samen aan de slag gaan.” vertelt Irene enthousiast

“Dit is een mooi voorbeeld van hoe wij graag werken. Wij zijn van het netwerkend werken. En dat willen we graag inzetten voor deze City Deal.” Aldus Irene Voskamp. “De City Deal werkt in drie werklijnen: het veranderen van de voedselomgeving in de stad, het veranderen van het eetpatroon en het vergroten van het aandeel lokaal voedsel. Met de programma’s die we nu doen op het gebied van land- en tuinbouw zijn we van mening dat we vooral op dit laatste punt een rol kunnen spelen.”

Lokaal voedsel
De provincie Zuid- Holland wil ook werken aan concrete doelen: “In Zuid Holland zijn steeds meer zorginstellingen bezig met de wens om lokaal voedsel te bereiden voor hun patiënten. Veel andere partijen zijn ook met die vraag bezig: hoe maak je lokaal eten beschikbaar voor verschillende doelgroepen,” Laten we nu niet allemaal zelf het wiel uitvinden: de City Deal is de plek om hier samen mee aan de slag te gaan!”

En op de lange termijn? “Ik hoop dat we voedsel ook gewoon weer leuk gaan vinden,” sluit Irene Voskamp af. ”Te veel mensen hebben obesitas, de relatie met boeren staat onder druk. Voor te veel mensen is eten een ingewikkeld onderwerp, waarin de nadruk ligt op wat allemaal niet meer mag.  Terwijl er heel veel mooie en goede initiatieven zijn. Een ontspannen en prettige omgang voedsel – dat zou ik ons allemaal toewensen.”

Haarlem haalde onlangs de landelijk media met de wens om reclames van vlees uit de bio- industrie te willen weren uit de openbare ruimte. Dit leverde een storm aan reacties op. Maar wie deze stad al langere tijd volgt, ziet dat dit een van de vele initiatieven is om het voedselaanbod in de stad te vergroenen. Een gesprek met Stephan Kooijman, beleidsadviseur van de gemeente Haarlem. “We focussen op de energie die in de stad zit.”

Haarlem kent een rijk en divers aanbod aan voedselinitiatieven. Projecten om het gezonde aanbod in de stad te vergroten, de voedselketen te verduurzamen of lokaal voedsel te stimuleren. “Vijf jaar geleden maakte de gemeente voedsel een van de speerpunten in zijn circulaire programma,” legt Stephan Kooijman uit. “De belangrijkste reden hiervoor is omdat er grote vraagstukken rondom voedsel zijn die moeten worden aangepakt.”

Haarlem zoekt hierin de samenwerking op met andere steden. Naast deelname aan de City Deal Gezonde en Duurzame voedselomgeving is Haarlem ook actief in het netwerk van Cities 2030; een samenwerkingsverband tussen steden, kennisinstelling en maatschappelijke organisaties die zich inzetten voor een veerkrachtige en duurzame voedselsysteem. Stephan Kooijman: “Haarlem heeft een aantal Living labs;  collectieve tuinen en andere projecten waarin we onder meer experimenteren met het kweken van voedsel in de stedelijke omgeving en de invloed daarvan op de biodiversiteit.”

In zijn ambities om de voedselketen te vergroenen kan de gemeente ook rekenen op de Haarlemse horeca. “We hebben een koplopersgroep van circulaire restaurants in Haarlem. Hierin zijn ca. 25 restaurants vertegenwoordigd, waaronder drie restaurants met een Michelinster. Deze restaurants werken aan het circulair maken van hun bedrijfsvoering én aan het vergroenen van hun menu.”

Maar niet alleen ondernemers, ook burgers zetten zich in voor een gezonde en duurzame voedselomgeving. Haarlem Food Future is een initiatief dat zich samen met inwoners, ondernemers, stadslandbouwers, boeren, horeca, onderwijs en de gemeente inzet voor het verduurzamen van de voedselvoorziening van Haarlem. Het zet zich in voor stadslandbouw, voedseleducatie en het tegengaan van voedselverspilling. “Ook hieruit komen mooie initiatieven voort zoals de We-cup, een herbruikbare statiegeldbekers die je bij tal van Haarlemse to-go-zaken kunt gebruiken. Ook kun je in meer dan 60 Haarlemse cafés, restaurants en cateraars gebruik maken een doggybag mee naar huis nemen om zo voedselverspilling tegen te gaan.”

Dat voedsel verbindt, wordt duidelijk in het project Ecoring. Een stichting voor tieners en jongvolwassenen die zich inzet om de sociale banden te verstevigen. Sinds een aantal jaar heeft Ecoring in Schalkwijk een tuin waar buurtgenoten en andere belangstellenden hun eigen voedsel te creëren. “Het mooie aan dit initiatief is de sociale component. Op de tuinen wordt veel georganiseerd, van festival, muziek, poëzie. Hier zie je echt dat voedsel mensen samenbrengt. ”

Actieve bevolking
Stephan Kooijman zegt uitdrukkelijk hij slechts een klein deel noemt van het rijke aanbod van voedselprojecten. Maar hoe komt het dat er zo veel initiatieven zijn in Haarlem? “Haarlem heeft actieve bevolking, met sterke netwerken. Als gemeente zetten wij in op de energie die er in de stad is. Geen plannen bedenken vanuit het stadhuis, maar kijken wat er gebeurt in de stad gebeurt en hoe we dit kunnen versterken.”

Terug naar de vleesreclame: “De gemeente gaat in gesprek met aanbieders van advertentieruimte met het verzoek om advertenties van vlees uit de bio-industrie niet meer te promoten, “ legt Stephan Kooijman uit. “Een logische besluit. De bio-industrie heeft grote gevolgen voor mens, dier en milieu. Daarnaast eten mensen veel meer vlees dan nodig is. We hoeven toch geen reclame te maken voor een product waarvan we al te veel consumeren. Zeker omdat vlees geen noodzakelijk product is: er zijn hele goede alternatieven! Laten we daar de aandacht op vestigen.”

Wethouders van de City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving zijn blij met het voornemen van staatssecretaris Van Ooijen van VWS om regulering van de voedselomgeving te verankeren in een nieuwe wet. Dat schrijven zij in een gezamenlijk brief aan de leden van de vaste Kamercommissie VWS van de Tweede Kamer.  

De staatssecretaris kondigde vorige week in een brief aan om voor gemeenten een ‘optionele bevoegdheid te willen creëren om in het omgevingsplan regels te stellen waarmee de vestiging van nieuwe ongezonde voedselaanbieders op bepaalde plekken kan worden geweerd’. Wethouders van Almere, Amsterdam, Den Haag, Ede, Utrecht, Rotterdam en Wageningen juichen dit van harte toe.

De wethouders hebben de ambitie om in 2030 rond scholen en in kwetsbare wijken een gezondere voedselomgeving te creëren. Dat is noodzakelijk om de trend in overgewicht te keren. Onderzoek van de Universiteit van Amsterdam toont aan dat gemeenten hiervoor (wettelijke) instrumenten nodig hebben. Hierover schreven zij in januari 2021 al een brandbrief  naar voormalig staatssecretaris Paul Blokhuis.

Groeiend aanbod aan ongezonde voeding
Het aanbod van ongezond voedsel is de afgelopen jaren sterkt toegenomen. Volgens data-onderzoek van KRO-NCRV Pointer is het voedselaanbod in Nederland de afgelopen 10 jaar sterk veranderd. In die periode kwamen er duizenden fastfoodlocaties bij, terwijl het aantal winkels met vers aanbod zoals groentezaken afnam. Ongezond voedsel is meer dan vroeger onderdeel van het huidige straatbeeld en gaat vaak gepaard met een minder aantrekkelijke en leefbare buurt.

De wethouders schrijven dat de maatregelen die genoemd zijn in het regeerakkoord – zoals de suikerbelasting op frisdranken en 0% btw op groente en fruit – absoluut bijdragen in de aanpak van overgewicht. De suikerbelasting is inmiddels aangekondigd op Prinsjesdag en zal op 1 januari 2024 worden ingevoerd. De wethouders roepen de Kamerleden op om haast te maken met de invoering van 0% belasting op groente en fruit.

Over de City Deal
Iedereen – van jong tot oud – zou toegang moeten hebben tot gezond, duurzaam en betaalbaar voedsel. Dat is de ambitie van deze City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving. Hierin werken acht steden, drie departementen en diverse kennisinstellingen samen aan een gezonde en duurzame toekomst. De City Deals zijn onderdeel van Agenda Stad, het interbestuurlijke programma waarin steden, maatschappelijke partners en Rijksoverheid samenwerken aan het versterken van de innovatie van Nederlandse steden.

Wil je meer weten over de City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving? Neem dan op via [email protected] op of meld je aan voor de nieuwsbrief.

Hoe kunnen gemeenten invloed hebben op het aanbod van voedsel in de stad? Die vraag is niet makkelijk te beantwoorden. Om in de praktijk te onderzoeken wat wel en wat niet werkt, zijn vier steden een proeftuin gestart. Leendert Meijers, beleidsadviseur van de gemeente Rotterdam gaat aan de slag aan de Boulevard Zuid : ‘Dit soort complexe vraagstukken zijn niet op te lossen vanachter je bureau.’

De Boulevard Zuid is een lange winkelstraat op Rotterdam Zuid. ‘Hier in de omgeving heeft circa 57 procent van de volwassenen overgewicht, waarvan 21 procent ernstig. En dat in een wijk van 12.000 mensen. Het gaat hier dus echt om een grote groep. Hoe dat komt is moeilijk te verklaren, maar als het gaat om zulke grote aantallen dan kun je niet langer zeggen: dit is een individueel probleem,’ vertelt Leendert Meijers.

Onbewuste keuzes

Leendert Meijers – beleidsadviseur – Gemeente Rotterdam

Dat blijkt ook uit diverse onderzoeken(*): mensen maken voedselkeuzes vaak niet bewust, keuzes worden de hele dag door beïnvloed door het aanbod om ons heen en door wat andere mensen eten. ‘Aan de Boulevard Zuid zitten 240 ondernemers. Vijftig ondernemers verkopen voedsel en daarvan zijn er 38 die fastfood verkopen. Dat is beduidend meer dan in de rest van de stad. Het aantal verkooppunten is tussen 2011 en 2021 met 46% toegenomen. Ook het aantal mensen dat kampt met overgewicht is gestegen.’

‘Veel factoren beïnvloeden wat we eten: aanbod, opleiding, cultuur en natuurlijk werk en inkomen. Het Nibud berekende in juli 2022 dat een gezin van ouders en twee kinderen € 16,14 nodig heeft om één dag gezonde voeding te eten, in januari 2023 was dat € 18,13  en in juni 2023 al € 20,72. Heel veel mensen in dit gebied hadden dit budget in juli 2022 al niet en hun inkomsten zijn niet evenredig mee gestegen.’

‘Rotterdam kent, van alle Nederlandse gemeenten, verhoudingsgewijs het grootste aantal mensen dat in armoede leeft. Veel wonen op Rotterdam Zuid,’ licht Leendert Meijers toe. Dat maakt het zoeken naar een oplossing extra complex. ‘Als armoede en stress  je leven bepalen, dan kies je eerder voor gemak. Bij het afhalen van voedsel en in de supermarkt is het ongezonde alternatief meestal goedkoper dan het gezonde. Ondernemers stemmen hun aanbod af op de vraag en het budget van de klanten. Vraag en aanbod zorgen dan voor een ongezonde balans.’

Zoeken naar allianties
Het aanpakken van de voedselomgeving vergt een lange adem. ‘Dat doe je niet van vandaag op morgen. Het vraagt ook om een intensieve samenwerking tussen verschillende beleidsterreinen van de gemeente,’ legt Leendert Meijers uit. ‘Essentieel daarbij vind ik eigenaarschap en draagkracht in de wijk. We moeten niet alleen deskundigen van buitenaf invliegen, maar juist samenwerken met de mensen die al wonen en werken in de wijk; die dezelfde ‘taal’ spreken en weten wat er leeft in de wijk. Diëtisten, huisartsenpraktijken en andere gezondheidsinitiatieven spelen hierbij een belangrijke rol. Dit vanuit de filosofie dat mensen meer vertrouwen op mensen uit hun eigen wijk.’

Bouwen aan een community
Een mooi gevolg hiervan was het organiseren van laagdrempelige evenementen. Zoals de iftar, de maaltijd die je tijdens de ramadan na het vasten eet. ‘Er kwamen veertig bewoners naar de gratis iftar, waarvan een deel aangaf vaker te willen praten over gezonde voeding’, vertelt Leendert Meijers. ‘De betrokken ondernemers leverden gratis of met forse korting voedsel. Het was voor het eerst dat ze op het vlak van gezonde voeding met elkaar optrokken. Daarbij leerden ze meer over elkaars businessmodel en de manier waarop ze naar gezonde voeding kijken.’

‘Met zo’n bijeenkomst leren we als gemeente steeds meer over hoe we een gezonde voedselomgeving kunnen realiseren,’ zegt Leendert Meijers. ‘We hebben nieuwe netwerken gebouwd en bestaande netwerken verstevigd. De iftar heeft een mooie basis gelegd voor het vervolg van de proeftuin op Boulevard Zuid.’

(*) Hierover verschenen o.a. de volgende onderzoeken:

Leendert Meijers – beleidsadviseur gezondheid – Gemeente Rotterdam-  “Weten is nog geen doen” van de WRR, 2017.
–  Havermans, R., Ongezond eten verslavend? Maastricht UMC+/ Universiteit Maastricht