Onderzoek PBL en VU schetst belang én uitdagingen van Agenda Stad als beleidsinnovator

“Agenda Stad is bij uitstek een programma waar we inzichten op kunnen doen over de zoektocht naar de rolinvulling van de Rijksoverheid in maatschappelijke transformatie.” Aldus het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en het Athena Instituut van de Vrije Universiteit (VU) die onlangs hun reflectiestudie naar het innovatieprogramma Agenda Stad publiceerden.

Mede op verzoek van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) voerden PBL en het Athena Instituut van de VU in 2024 een onderzoek uit naar Agenda Stad, als onderdeel van het PBL/VU-project Leren voor Verandering. Daarin verkennen de onderzoeksinstellingen hoe de Rijksoverheid zich richt op maatschappelijke transformatieopgaven. In het onderzoek naar Agenda Stad is de werkwijze van Agenda Stad, het ‘deal maken’, belicht als vorm van bestuurlijke vernieuwing binnen het Rijk.

Spanningen

Het onderzoek identificeert een aantal spanningen tussen de experimentele en lerende aanpak van Agenda Stad enerzijds en de normen, standaarden en routines die de werkwijze van de overheid van oudsher kenmerken. Het zijn die spanningen die uitdagingen veroorzaken voor de dealmakers van Agenda Stad, de ambtenaren die samen met partners (gemeenten, provincies, maatschappelijke organisaties, kennisinstellingen en private partijen) in City Deals en Town Deals werken aan concrete maatschappelijke opgaven. Voorbeelden van dit soort spanningen zijn o.a.:

• Nationaal vs lokaal: de spanning tussen het werken aan nationale beleidsagenda’s versus het creëren van lokale oplossingen
• Verantwoording afleggen vs experimenteren: de spanning tussen de noodzaak om met concrete meetbare resultaten verantwoordingen af te leggen enerzijds versus de behoefte om maximaal te leren door een experimentele, flexibele werkwijze te hanteren.
• Politieke aandacht versus politieke luwte: de spanning tussen het relevant maken en politiek onder de aandacht brengen van resultaten versus de behoefte om in het programma experimenteerruimte te creëren en benutten zonder politieke inmenging.

Aanbevelingen

In het onderzoek ‘Werken aan transformatie: Reflectie op programma Agenda Stad’ concluderen de onderzoekers dat de dealaanpak van Agenda Stad effectiever kan worden ingezet, deels door randvoorwaarden die Agenda Stad kan beïnvloeden en deels door acties die door het ambtelijk bestuur genomen kunnen worden. Agenda Stad biedt de uitdagingen die uit de spanningen of paradoxen voortkomen het hoofd door verschillende rollen te vervullen, die van transitie intermediair, beleidsinnovator en institutionele vernieuwer. Als transitie intermediair, zo adviseren de onderzoekers, kan Agenda Stad in blijven zetten op leernetwerken zoals de Community of Practice en vakdepartementen vroegtijdig bij (potentiële) deals te betrekken om o.a. op doorwerking en opschaling voor te sorteren. Als beleidsinnovator liggen er kansen om de Deals sterker te verbinden aan relevante departementale beleidsdossiers en om Rijkspartners aan te moedigen lokale perspectieven structureler mee te nemen in de transitie-aanpak. En tevens om de Agenda Stad steviger als pijler van bestuurlijke vernieuwing in te bedden binnen BZK. Als institutionele vernieuwers tenslotte kan Agenda Stad werken aan een verantwoordingssystematiek, aan het zichtbaarder maken van experimenten en lessen uit Deals binnen de politieke arena en aan de aansluiting van de dealaanpak op netwerken waarin rijksambtenaren een experimentele aanpak verder kunnen brengen,

Motor

Koen Haer, programmamanager van Agenda Stad: “We zijn dankbaar dat PBL en het Athena Instituut van de VU, Agenda Stad als één van de vier cases van hun onderzoek naar transformatiegericht beleid heeft onderzocht. We herkennen ons in veel van de dilemma’s en uitdagingen die de onderzoekers schetsen en zijn dankbaar voor de handvatten en strategieën die in de reflectie worden aangedragen. Met de Impact Maak- en Meettool die we afgelopen jaar geïntroduceerd hebben om de voortgang van City Deals jaarlijks te evalueren, geven we al invulling aan een aantal aanbevelingen. Het onderzoek bevestigt voor ons de belangrijke rol die we met onze City Deals en Town Deals spelen, zowel als aanjager van innovatie in het openbaar bestuur en als motor voor nieuwe inzichten en creatieve oplossingen voor complexe maatschappelijke opgaven.”

PBL en VU nemen in het kader van Leren voor Verandering ook cases onder de loep op het gebied van klimaatbeleid, circulaire economie en het landelijk gebied. De uitkomsten worden in 2025 op een symposium gepresenteerd.