Op donderdag 23 mei kwamen de directe contactpersonen van de City Deal Kennis Maken bijeen op de derde landelijke Kennisdelingsdag van de City Deal. Opnieuw was een bijzondere locatie gekozen: de EnergyBarn op de Zernike Campus in Groningen. In deze eigentijdse, duurzame ruimte, gemaakt door studenten van de Hanzehogeschool en het Alfa-college in opdracht van energieproeftuin EnTranCe, werd het gezelschap welkom geheten door projectleider Rowinda Appelman en gastheer Paul van der Wijk, bestuurslid van de Hanzehogeschool.

“Welkom in de EnergyBarn”, sprak Van der Wijk. “De EnergyBarn is een grote loods, een tijdelijk gebouw dat wanneer het wordt afgebroken volledig herbruikbaar zal zijn. Daarmee is de EnergyBarn er niet alleen voor praktisch gebruik, maar ook om het nadenken te stimuleren over creatief gebruik. En vandaag hopelijk ook om de kennismaking binnen de City Deal te intensiveren.” Van der Wijk schetste hoe de Hanzehogeschool sinds het begin betrokken is bij het Akkoord van Groningen, het samenwerkingsverband tussen Hanzehogeschool, Rijksuniversiteit Groningen, het Universitair Medisch Centrum Groningen en de gemeente, dat in 2009 gesloten werd en waaraan inmiddels ook de ROC’s deelnemen. Van der Wijk benoemde de complexiteit van een dergelijke samenwerking: “enerzijds zijn we bestuurders van complexe organisaties en anderzijds hebben we elkaar als organisaties ook nodig en is samenwerking van groot belang. Vandaag is ook weer een mooi moment om uit te wisselen hoe je die twee zaken goed bij elkaar brengt.”

Het DNA van kennissteden

Vervolgens is het woord aan niemand minder dan Peter den Oudsten, de burgemeester van Groningen. “Welkom in Groningen! Ik wilde deze bijeenkomst graag naar onze stad halen, om ook mensen die hier niet vaak komen de kans te geven om te voelen wat voor soort stad dit is. Daarnaast vind ik het belangrijk om ook het DNA van de kennissteden naar ons toe te halen zodat we dit in onze eigen kennisinstellingen van dichtbij meemaken.”

Burgemeester Den Oudsten. Foto: Florencia Jadia

De burgemeester schetste hoe Groningen na de gemeentelijke herindeling zo’n 230.000 inwoners telt en daardoor met Eindhoven stuivertje wisselt als ‘vijfde stad van Nederland’ en “dus niet slechts een stadje in het Noorden” is. “En met 60.000 studenten zijn we bij uitstek een onderwijsstad en ook daarom is de City Deal Kennis Maken voor ons van belang. Die studenten maken deel uit van de bevolking en moeten we dus in het stedelijk weefsel zien op te nemen. Dat zorgt voor specifieke vraagstukken die ook centraal staan in de thematiek van de City Deal.”

Daarnaast wil Den Oudsten ervoor waken dat de studentencultuur te veel overheerst. “We zijn niet alleen een stad met veel studenten – de gemiddelde leeftijd van de Groninger is 35 – maar ook helaas met veel armoede. Door de zichtbaarheid van de studenten dreigt die arme kant een beetje weggedrukt te worden in de stad.” En om de brede welvaart in de stad te stimuleren, is het ook zaak om afgestudeerden te behouden voor de stad. “We moeten zorgen dat studenten hier een goed leven hebben, ook na hun studie en dus moeten we zorgen voor banen.”

Klimaat van onzekerheid

Tot slot vroeg Den Oudsten aandacht voor de recente aardbeving, die een dag voor de bijeenkomst plaatsvond. “Ik ben ook burgemeester geweest van Enschede. Daar hebben we te maken gehad met een Vuurwerkramp. Dat was één klap, met grote gevolgen. Maar bij aardbevingen is het altijd onzeker. En als een versterkingsoperatie niet op gang komt, ontstaat een psychologisch klimaat van onzekerheid. Dat speelt niet zozeer in de stad, maar wel in de omgeving. De gaskraan moet dicht. Er is hier in Groningen de veel kennis opgebouwd over energie en die kennis kunnen we benutten bij het vinden van alternatieven voor het gas. Bovendien kunnen en moeten we als sterke en gezonde stad onze regio ook meenemen in de economische transitie. Dat zie je in Europa ook steeds vaker gebeuren.”

Nadat de burgemeester de aanwezigen een leerzame dag heeft toegewenst, vertelt Rowinda over de aanwezige solar auto waarmee de Groningse studenten van Top Dutch Solar Racing in oktober voor het eerst deelnemen aan de World Solar Challenge en over de Anomatic Coffee Machine, ofwel: de koffiefiets. Op deze geavanceerde ‘hometrainer’ van Ditmar van Dam en zijn team zet je met je zelf bijeen gefietste energie een kopje koffie, op een koffieautomaat die aan de fiets verbonden is. Zo wordt energieverbruik tastbaarder. Vervolgens ligt Rowinda het programma van de Kennisdelingsdag toe.

Tot slot van het plenaire programma vertellen Anna-Lucia Rijff en Marjolein Inklaar van Talentweb over hun organisatie waarbij talentvolle jongeren samen oplossingen zoeken voor maatschappelijke problemen en proberen afgestudeerden te behouden voor de stad door netwerkactiviteiten te organiseren.

De dames van Talentweb. Foto: Florencia Jadia

Rowinda deelt nog mee dat er op 2 juli een informatiebijeenkomst plaatsvindt over de nieuwe financiële regeling van de City Deal Kennis Maken en dat de volgende grote en openbare Kennisdelingsdag op vrijdag 1 november in Den Bosch plaatsvindt. Ook kondigt ze aan dat op maandag 27 mei de online communitytool van de City Deal Kennis Maken in gebruik genomen wordt. De direct contactpersonen van de City Deal ontvangen dan een uitnodiging om lid te worden van de tool die door het ministerie van BZK is aangeboden.

Ochtendsessies: van hybride leeromgevingen tot online communities

Hierna verdelen de aanwezigen zich over de deelsessies van het ochtendprogramma. Loes Damhof en Ilja Boor vertellen over het Comenius Netwerk. Beide wonnen een Comeniusbeurs en vertellen hoe dat hun leven veranderd heeft. Boor houdt zich nu bezig met het stimuleren van zelfregie bij studenten. De beurs van 100.000 euro die zij als senior fellow heeft verworven, maakt dit mogelijk. Damhof ontving drie jaar geleden de eerste Comenius beurs als teaching fellow. Zij benutte de 50.000 euro om zich in te zetten voor Futures Literacy; het vermogen om met een onzekere toekomst om te gaan. Door haar succesvolle inspanningen heeft het College van Bestuur ervoor gezorgd dat ze haar werk met een eigen team kon voortzetten toen het beursbedrag op was. In de groepssessie die hierna plaatsvond waren de belangrijkste inzichten dat zowel het College van Bestuur als docenten in beweging moeten komen om onderwijsvernieuwing op gang te brengen en dat steden en kennisinstellingen elkaar opzoeken vanuit opgaven (Groningen) of kansen (Leiden).

In de sessie over een effectieve ‘learning community’ onder leiding van Erica Aalsma van de Leermeester draaide het om de vraag ‘hoe maak je een blijvend lerend netwerk’? Aalsma ontwerpt hybride leeromgevingen en voort samen met Ilya Zitter het onderzoek Hybride Alliantie uit. Steeds meer ontwikkelingen in de samenleving vragen om hybride leeromgevingen. Niet voor niets werd het in 2016 door het platform beroepsonderwijs tot belangrijkste innovatie gekroond. En in 2015 constateerde de OESO al dat het onderwijs transformeert naar een netwerksysteem waar hybride leeromgeving verbinding maken.

Maar wat heb je nodig voor zo’n leeromgeving? Een veilige omgeving, betrokkenheid van de buitenwereld en co-creatie. Aalsma bespreekt de theorie van de ‘boundary crossing’ en welke persoonlijke eigenschappen nodig zijn. In ieder geval een open blik en bereidheid het gesprek aan willen gaan. De werkelijkheid is vaak weerbarstig, door verschillende agenda’s, ‘taal’ en perspectieven. Strijdige belangen belemmeren het leerproces, maar het maatschappelijke vraagstuk blijft een bindende factor. Door identificatie, coördinatie, perspectiefuitwisseling en transformatie zoek je de verbinding op de grens. Dat is boundary crossing. Voor de City Deal Kennis Maken betekent dat dat er tussenpraktijken ontstaan, lerende gemeenschappen zoals Talentweb dat in de plenaire sessie aan bod kwam. Om tot die tussenpraktijken te komen, moeten er in de City Deal strategische keuzes gemaakt worden. De deelnemers oefenen vervolgens onder leiding van Aalsma met het opstellen van zo’n constructie voor hun eigen stad.

In hun deelsessie over het Akkoord van Groningen, schetsen Marieke Zwaving en Geert Kamminga van de gemeente Groningen de ontstaansgeschiedenis, het succes en de uitdagingen van deze City Deal ‘avant la lettre’. In 2007 gestart als bestuurlijk overleg kwam het in 2009 tot een bestuurlijk akkoord met focus op de thema’s energie en healthy aging. In 2018 ontstond een nieuwe strategische agenda met als inzet: meer maatschappelijke impact bereiken. Een belangrijk onderdeel vormen initiatieven die de vele internationale studenten en expats zich welkom laten voelen en zorgen voor hun integratie in de stad, met initiatieven als ‘Get going in Groningen’, ‘At home in Groningen’ en ‘Make in the North’. Maar ook sociaal-maatschappelijke initiatieven zoals WIJS (Wijk Inzet door Jongeren en Studenten) en de in Groningen ontwikkelde solar auto komen voort uit de samenwerking die door het Akkoord van Groningen ontstond. Ondanks uitdagingen die de eigen agenda’s van deelnemende partners in elke samenwerking met zich meebrengen, ziet de toekomst er goed uit, doordat nu ook de mbo-instellingen aansluiten. Met de ambitie om de banden met het bedrijfsleven aan te halen en meer programmatisch samen te werken, beginnen de partners aan een nieuw hoofdstuk van het Akkoord.

In de vierde deelsessie van het ochtendprogramma stonden Rowinda Appelman en Evan Schaafsma, communicatieadviseur van Agenda Stad bij het ministerie van BZK, stil bij strategische communicatie vanuit de City Deal en de rol die het nieuwe online platform van de City Deal hierbij kan spelen. Na een demonstratie van de mogelijkheden van het online platform, zoals het plaatsen van berichten, agenda-items en documenten, ofwel in thematische groepen ofwel in de besloten omgeving van een eigen ‘stadsgroep’, worden er ideeën uitgewisseld. Bij sommigen bestaat vooral de behoefte om aan de externe zichtbaarheid te werken en successen op een groter podium uit te dragen. Schaafsma geeft aan dat hij als redacteur van Agenda Stad probeert zo’n podium te bieden maar dat het ophalen van die successen juist vaak een uitdaging vormt waaraan de online community een belangrijke bijdrage kan leveren. Anderen vragen zich af hoe PleinBZK, zoals de tool heet, op stadniveau kan bijdragen aan de ontkokering; bijvoorbeeld door verschillende dependances, zoals de campus Den Haag van de Universiteit Leiden, te verbinden. Dit wordt meegenomen in de verdere opzet van de online tool.

Lunchen in de zon. Foto: Florencia Jadia

Middagsessies: toekomstbestendige ‘skills’ en governance

Na een goed verzorgde lunch die door velen benut werd om buiten in de stralende zon verder te praten over de lessen uit het inspirerende ochtendprogramma, ging men in de middagsessies verder de diepte in.

Voor een kopje koffie moest hard gewerkt worden. Ditmar van Dam demonstreert zijn koffiefiets. Foto: Florencia Jadia.

De sessie over de strategische agenda pakt de draad weer op waar men op 20 februari tijdens de vorige bijeenkomst gebleven was. Renske Heemskerk en Siu-Siu Oen van het ministerie van OCW vertellen over de input die ze inmiddels verzameld hebben. Daarbij ligt de focus op de relatie tussen hoger onderwijs en samenleving. De input die tijdens de vorige bijeenkomst verzameld werd bestaat veelal uit dromen over ecosystemen waarin community engagement de norm is en er geen schotten zijn tussen mbo, hbo en wo. In de sessie vandaag is o.a. gereflecteerd op de input van OESO-onderwijsexpert Van Damme: door de opkomst van kunstmatige intelligentie (AI) neemt de vraag naar ‘non-routine analytical skills’ toe (onderzoeksvaardigheden, probleemoplossend vermogen), maar ook de vraag naar interpersonal skills (sociale en ethische vaardigheden).

In de intervisiesessie over governancestructuren binnen de City Deal, begeleid door Rowinda, stonden vragen centraal als: hoe ga je om met stuurgroepen? Hoe verhoudt de werkgroep/stuurgroep zich tot de bestuurders? En: hoe wordt besloten – top down vanuit thema’s of juist bottom up? Lastige dilemma’s en elke stad bleek hierin zijn eigen aanpak te volgen. Kim Hoeks en Miriam Jager, van resp. de gemeente Nijmegen en de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen (HAN), vertelden aan de hand van een casus over hun governancestructuur, gevolgd door kwartiermaker Elianne Rookmaaker die hetzelfde deed voor Ede-Wageningen. Dit leidde o.a. tot discussies over de keuze voor een stuurgroep óf een klankgroep – een keuze die de rol van bestuurders en daarmee ook de speelruimte voor de functionele uitvoerders bepaalt en begrenst. Zo bleek in Nijmegen ene ambtelijke kerngroep en een bestuurlijke stuurgroep ingericht, terwijl men hier in Zwolle aan voorbij gegaan is. In Zwolle werden bestuurlijk vier thema’s meegegeven en in werksessies per thema worden vraag en aanbod door mensen uit het veld aan elkaar verbonden. En in Ede-Wageningen is wel het benodigde bestuurlijke commitment, maar geen directe bestuurlijke ‘groep’. Contactpersonen dragen daar zorg voor de bestuurlijke terugkoppeling in de eigen organisatie aansprekende successen worden wel gezamenlijk bestuurlijk gevierd.

Daarnaast was er veel aandacht voor het monitoren en het aanhaken van zowel bestuurders als je eigen achterban. Met ook attentie voor groepen die nog wel eens vergeten worden maar wél belangrijk zijn, zoals faculteitsdirecteuren. Rowinda geeft tijdens de sessie aan dat ze de komende tijd de governancestructuren per stad inzichtelijk zal maken. Hier werd enthousiast op gereageerd.

Kirsten Lelieveld (gemeente Leiden) geanimeerd in gesprek met deelnemers uit ‘s-Hertogenbosch tijdens een rondetafelgesprek. Foto: Florencia Jadia

De laatste deelsessie van het middagprogramma bestond uit vier rondetafelgesprekken. Deelnemers kregen de gelegenheid om achtereenvolgens aan drie van de vier tafels aan te schuiven, waarin na een toelichting van de tafeldame of –heer, ruimte was voor discussie en uitwisseling rond de thema’s. Henk Mulder van de Rijksuniversiteit Groningen gaf een toelichting op de werking van de wetenschapswinkel van de RuG, die wetenschappelijke kennis en onderzoek beschikbaar stelt voor maatschappelijke vraagstukken. Doordat studenten voor hun werkzaamheden voor de wetenschapswinkel studiepunten krijgen, kan de winkel voor non-profitorganisaties gratis werken. Daarom kan de wetenschapswinkel al 40 jaar bestaan. Eigenlijk zijn er zes verschillende wetenschapswinkels met een verschillende capaciteit en focus. De wetenschapswinkel filosofie onderzocht bijvoorbeeld nieuwe samenlevingsvormen die o.a. gevolg zijn van krapte op de woningmarkt. Hoe verdeel je de lasten eerlijk in zulke woonvormen? Dit leidde tot een handzame brochure voor mensen die zo’n nieuwe woonvorm overwegen. Een ander voorbeeld is een onderzoek van de wetenschapswinkel van Natuurwetenschappen, naar een onverlicht fietspad. Er was uit veiligheidsoverwegingen behoefte aan verlichting, maar omdat de omgeving de habitat is van een vleermuis, mocht deze diens nachtleven niet verstoren. Uiteindelijk is groen ledlicht gevonden dat de vleermuizen niet hindert. Het onderzoek haalde zelfs het landelijke nieuws met krantenkoppen als ‘Groen licht voor de vleermuizen’.

De intakefase is belangrijk bij de wetenschapswinkel. Vaak kent een ingediend vraagstuk meerdere facetten en is het zaak de juiste invalshoek en dus opleiding aan te haken. Daar moeten de docenten vervolgens ook nog bereid zijn mee te werken. Studenten willen vaak wel. Ze raken bovendien gemotiveerder omdat ze merken dat er daadwerkelijk mensen baat hebben bij hun onderzoek. Mulder kan inmiddels door jarenlange ervaring een goede inschatting maken bij welke opleidingen er ruimte in het programma is en waar de meer praktijkgerichte onderzoekers te vinden zijn die mee willen werken.

Lisanne Brakenhoff nam ons aan de volgende rondetafel mee langs de ontstaansgeschiedenis van de Campus Groningen, die feitelijk bestaat uit twee campussen: de Healthy Ageing Campus in het centrum van de stad en de Zernike Campus waar we vandaag te gast zijn. Brakenhoff schetst mooi hoe enerzijds de Campus een vlucht heeft genomen en hoe waardevol het is dat de Campus Groningen sinds eind 2018 in het Campus-overzicht van het ministerie van EZK is opgenomen en anderzijds ook hoe uitdagend het is om als zeer diverse partners gezamenlijk één gebied te ontwikkelen. De organisatie verloopt langs drie lijnen: programmeren (slim omgaan met de community, campus aantrekkelijk maken), ruimtelijk (hoe kan de campus doorgroeien?) en campus services (facilitair, hoe kan men hier ‘proeven’ dat het goed georganiseerd is?). Bij beide campussen samen werken zo’n 20.000 mensen. Er is nog geen studentenhuisvesting op de campus, maar dit wordt wel verkend omdat het de levendigheid ten goede zou komen. Grote uitdaging bij de doorontwikkeling blijft dat de Campus in het leven geroepen is vanuit gezamenlijke ambities die iedereen voelt, maar dat eigen belang toch vaak de bovenhand voert. Zo voert elke organisatie op het terrein rondom haar eigen gebouwen een eigen parkeerbeleid.

Aan de derde rondetafel treffen we Michiel Kastelijn die bevlogen vertelt over het initiatief Make it in the North. Het ‘expat centre voor Noord Nederland’ dat in 2014 werd opgericht, beoogt hiermee een ‘one stop shop’ te zijn voor expats die met hulp zowel de formaliteiten van hun verblijf kunnen regelen, als ook kennis kunnen maken met de cultuur en gewoonten via sociale activiteiten. “Het contact begint ook al in het buitenland, voordat men in Noord-Nederland arriveert”, licht Kastelijn toe. Ook voor Make it in the North bleek het Akkoord van Groningen de belangrijke katalysator; daar constateerden de deelnemende partijen, onder leiding van het bedrijfsleven, dat er geen goede voorziening was die alle kennis en dienstverlening bundelde waar expats behoefte aan hebben. Naast het ontzorgen van expats draait het bij Make it in the North ook eenvoudigweg om het ontsluiten van informatie. Kastelijn: “Voorheen zeiden buitenlandse talenten vaak: er is hier niks te doen. Dat klopte natuurlijk niet, maar was onze fout: er was simpelweg te weinig informatie in het Engels, over activiteiten. Met initiatieven zoals het project Here and Now ontsluiten we nu het culturele aanbod in onze regio en maken dat via een API beschikbaar voor hergebruik op andere platformen.”

Managing director Frederic van Kleef lichtte aan de laatste tafel ‘zijn’ Aletta Jacobs School of Public Health toe. Een samenwerkingsverband tussen universiteit, hogeschool en academisch ziekenhuis met één duidelijk doel: meer gezonde levensjaren creëren. De ‘school’ is een netwerk van onderzoekers en partners die kennis over gezond leven, gebaseerd op fundamenteel onderzoek, actief uitdragen door middel van onderwijs, advies en samenwerking. Dat gebeurt in de vorm van ‘meet-ups’ tussen wetenschappers, opleidingsprogramma’s en samenwerking met maatschappelijke partners.

Excursie: student en wijk worden WIJS van wijkinzet

Op weg naar winkelcentrum Paddepoel en WIJS. Foto: Florencia Jadia

Als ‘uitsmijter’ van de Kennisdelingsdag werden de deelnemers na de middagsessies getrakteerd op een tweetal excursies. Eén in de omgeving van de EnergyBarn, op de innovatieve EnTranCe Campus, met de Energy Academy, het nieuwe aardbevingslab en StartupCity. De andere excursie bracht de deelnemers letterlijk in beweging, want na een fietstocht van de campus naar winkelcentrum Paddepoel, werd men daar bijgepraat over WIJS, door studenten die daar dit wijkcentrum bemensen en bewoners helpen met hun vraagstukken. Zo is er een juridisch steunpunt, vertelt Gerben Knol die als student HBO Recht en vrijwilliger betrokken raakte bij WIJS en er nu afstudeert. Naast het door juristen-in-spé bevolkte steunpunt is er ook een ondernemerssteunpunt, waar tweedejaars studenten bedrijfseconomie buurtbewoners helpen bij o.a. het maken van een ondernemingsplan. Maar WIJS doet vel meer, zoals het project Streetwise, waarbij studenten sociale dienstverlening langs de deuren gaan om bewoners te vragen naar ontwikkelingen in de wijk, in afstemming met de buurtopbouwwerken. Of buddyprojecten, zoals het project waarbij statushouders door een-op-een contact met studenten van WIJS in de praktijk informeel leren integreren. Inmiddels zo vertelt Vincent Hazelhoff, is ook de Rijksuniversiteit aangehaakt bij WIJS. Hazelhoff vertegenwoordigt zelf bij WIJS de Wetenschapswinkel Taal, Cultuur en Communicatie. Van daaruit werd bijvoorbeeld een weerstandsmeter ontwikkeld die helpt bij het archeologische onderzoek naar de resten van het klooster van Thesinge.

Harald Hilbrants (staand links) vertelt over WIJS op locatie in Winkelcentrum Paddepoel. Foto: Evan Schaafsma

Dat WIJS aan de weg timmert, illustreert mede-oprichter Harald Hilbrants: “We hebben deze ruimte in bruikleen van de SNS Bank die naast ons gevestigd is. Bij de bank, die zich ook sterk profileert op maatschappelijke betrokkenheid, was men zo onder de indruk van ons werk, dat ze nu hebben aangeboden om samen met hen in één nieuwe verbouwde ruimte op te gaan. Uiteraard blijven we volledig onafhankelijk opereren, maar de bank profiteert van de uitstraling van ons maatschappelijke werk en wij besparen huisvestingskosten. En die maken het weer mogelijk dat we binnenkort ons tweede wijkcentrum openen, in de Korreweg”.

Geïnspireerd door dit succesvolle praktijkvoorbeeld waarbij samenwerkende kennisinstellingen – naast de Hanzehogeschool en inmiddels de Rijksuniversiteit, leveren ook de ROC’s een belangrijke bijdrage aan WIJS – meerwaarde voor de wijk creëren, fietsen de deelnemers terug naar de EnergyBarn waar onder het genot van een drankje de dag wordt doorgenomen alvorens de terugreis aan te vangen met een rugzak vol inspiratie.

Rowinda Appelman praat de zaal vol betrokken contactpersonen van de City Deal bij over de laatste ontwikkelingen. Foto: Florencia Jadia

De afgelopen twee jaar is binnen de City Deal Kennis Maken (CDKM) gewerkt aan het versnellen en versterken van de samenwerking tussen kennisinstellingen en stedelijke partners. Dergelijke samenwerkingen dienen een tweeledig doel. Enerzijds gaat het om het aanbieden van de stad als leeromgeving aan studenten. Anderzijds kunnen de studenten – en docenten en onderzoekers – via de projecten die zij doen, een bijdrage leveren aan het oplossen van complexe, maatschappelijke vraagstukken. Met deze manier van werken willen kennisinstellingen hun impact op de stedelijke samenleving vergroten. We gingen met impactonderzoeker Karen Maas in gesprek over de vraag hoe kennisinstellingen hun maatschappelijke impact op strategische manier kunnen vergroten.

Begin met het waarom

‘Begin met het waarom’. Zo luidde het simpele advies van de Britse organisatieadviseur Simon Sinek in zijn gelijknamige boek en TED-talk (hier te zien). Volgens Sinek zijn de sterkste, innovatiefste en meest daadkrachtige bedrijven en mensen degenen die weten waarom ze doen wat ze doen.

Bron: Journalism Lab, 2019

Zijn verhaal maakt hij inzichtelijk met behulp van een simpel model: de golden circle. Volgens Sinek is succes op de lange termijn afhankelijk van de mate waarin organisaties gedreven worden door een sterk ‘waarom’. Het ‘hoe’ en ‘wat’ volgen daaruit. Of in de woorden van Sinek zelf: “People don’t buy what you do, they buy why you do it. And what you do simply proves what you believe.”

Het belang van impact meten

Karen Maas, impactonderzoeker en wetenschappelijk directeur van Impact Centre Erasmus (ICE), kan zich vinden in het model van Sinek. “Strategisch handelen volgt in mijn ogen de golden circle van Sinek. De eerste stap is om te bepalen welk maatschappelijk vraagstuk je met elkaar wilt oplossen en waarom je juist dat vraagstuk wil oplossen. Als je dat eenmaal weet, heb je een vergezicht. Vanaf dat vergezicht kan je dan terugredeneren. Welke projecten lopen er al? Over welke middelen beschikken we? Welke resultaten boeken we nu? En waar zitten nog hiaten? Op basis van die kennis en visie kan je bijsturen en ervoor zorgen dat je echt toewerkt naar dat vergezicht en op zinvolle wijze invulling geeft aan je ambities.”

Karen Maas

Volgens Maas ontbreekt het vaak aan een koppeling tussen het ‘wat’, ‘hoe’ en ‘waarom’. “Want wat je nu ziet, is dat er op het niveau van het ‘wat’ heel veel gebeurt. In tal van kleinschalige en concrete projecten worden resultaten geboekt en daar wordt ook de meeste lol beleefd. Op dat niveau doen studenten waardevolle leerervaringen op en worden ook mensen uit de buurt geholpen. Alleen wil dat niet zeggen dat daarmee ook op stedelijk niveau grote, complexe stedelijke vraagstukken worden opgelost. Stedelijke armoede los je niet op door een paar leuke projecten met studenten.”

Het gevaar van ‘overpromise’ ligt op de loer: dat er meer beloofd wordt dan waargemaakt kan worden. Kunnen we echt verwachten van studenten dat ze tijdens hun opleiding al significante bijdragen kunnen leveren aan het oplossen van wicked problems, zoals armoede, segregatie of klimaatadaptatie? Zeker wanneer de resultaten die in deze projecten worden geboekt niet gemeten en expliciet gemaakt worden is dit bijzonder lastig. Ook Maas zet hier haar vraagtekens bij. “Ja, dat intrigeert en irriteert me eerlijk gezegd wel in het sociale domein. Iedereen wil de wereld veranderen, maar niemand durft kritisch te zijn op wat hij doet. Hoe is dat nu toch mogelijk? Ik snap dat gewoon niet. Misschien ben ik daar teveel econoom voor. Je hebt gewoon een bepaalde hoeveelheid tijd en middelen te besteden. Als je iets wilt bereiken, is het toch belangrijk dat je weet hoe je die beperkte tijd en middelen zo goed mogelijk kan besteden? Je ziet bij maatschappelijke projecten echter vaak dat de claim wordt gemaakt dat complexe vraagstukken opgelost gaan worden, maar je ziet maar zelden dat ook uitgelegd wordt hoe ze dat gaan doen. Het blijft dan onduidelijk hoe het kleine (het ‘wat’) en het grote (het ‘waarom’ en het ‘hoe’) met elkaar in verbinding staan.”

Organisaties kunnen het kleine en het grote met elkaar verbinden, door serieus werk te maken van het meten van de impact van hun activiteiten. Maas definieert impact als ‘het effect van een organisatie of project op de maatschappij’. “Om impact te meten is het vooral belangrijk om duidelijk te krijgen wat je wilt bereiken. Pas dan kan je op een zinnige manier aan de slag met het meten van impact. Want je kan alles meten. Daarom is dat vergezicht zo belangrijk. Je moet weten wat je uiteindelijk wil bereiken en pas dan kan je formuleren wat daarin belangrijke variabelen zijn. Op die manier beantwoord je dan de vraag: wanneer zijn wij tevreden met de resultaten van een project?”

Het impactpad

Kennisinstellingen en projectleiders die werk willen maken van impactmeting, kunnen gebruik maken van het mede door Maas ontwikkelde impactpad. Ze ontwikkelde het impactpad samen met collega’s van Avance, Social Enterprise NL en het Impact Centre Erasmus. Het impactpad kan worden gezien als een trap met vijf treden die organisaties idealiter doorlopen als ze inzicht willen krijgen in de maatschappelijke effecten van hun projecten. De eerste trede is het expliciet maken van het maatschappelijk probleem dat opgelost dient te worden. Het is belangrijk om daarbij een analyse te maken van het probleem, door bijvoorbeeld met stakeholders en deskundigen in gesprek te gaan. Vanuit dat onderzoek kunnen expliciete impactdoelstellingen geformuleerd worden. Het gaat dus om een uitwerking van het ‘waarom’ (de sociale missie) en het ‘wat’ (de tastbare resultaten). De volgende trede is het uitwerken van het verandermodel – wat is de ‘Theory of Change’? – en het betrekken van belangrijke stakeholders bij het project (studenten, onderzoekers, bewoners, ambtenaren, etc). Terwijl het project gaande is, is het belangrijk om de directe resultaten inzichtelijk te maken: laten zien hoeveel mensen bereikt zijn met het project, hoeveel uren zijn geïnvesteerd, hoeveel trainingen zijn gegeven, en hoeveel producten zijn gemaakt. Het meten van de resultaten geeft ‘harde’ data in handen. Om de impact te meten, is een goed opgezet sociaalwetenschappelijk onderzoek nodig. Denk aan het afnemen van vragenlijsten, doen van diepte-interviews of vormen van participatieve observatie, bijvoorbeeld in de groep waar het project op is gefocust. De juiste methode hangt af van de effecten die worden beoogd. De laatste trede is het uitwerken van de resultaten in een rapportage en deze aan te vullen met opbrengsten van ander onderzoek die gelijknamige effecten voor ogen hebben.

Het meten van impact is dus geen eenmalige exercitie voor organisaties om aan de buitenwereld te vertellen dat ze goed bezig zijn. Impact meten moet een continu en cyclisch proces zijn dat organisaties structureel doorlopen als ze willen dat ze met hun activiteiten veranderingen in de samenleving realiseren. Hiervoor is, ondanks niet altijd gemakkelijk, een kritische en eerlijke houding naar het eigen project nodig. Immers is het mogelijk dat het een project in een negatief daglicht zet. Volgens Maas zijn impact meten en een kritische houding noodzakelijke voorwaarden als je als organisatie echt wilt leren: “Als je gewoon een mooi verhaal wilt brengen, dan kan je beter wat mooie casussen verzamelen en daar een inspirerend verhaal van bouwen. Maar als je het echt serieus neemt, als je echt wilt weten hoe datgene wat jij doet bijdraagt aan het grotere geheel, dan moet je goed nadenken over wat je wilt bereiken en hoe je dat dan in kaart kan brengen. Idealiter is het een constante leercyclus.”

Claudia de Graauw helpt met haar onderzoeksbureau organisaties bij het inzichtelijk maken van de effecten van beleid. In haar werk richt ze zich op het meten van impact en het doen van gerichte evaluaties. Door goed te meten, zo stelt ze, kunnen projecten hun doelstellingen beter realiseren.

Ook voor de projecten binnen de City Deal Kennis Maken (CDKM) is het meten van impact waardevol. In onderstaand gesprek legt ze uit hoe aandacht voor impact kan leiden tot betere uitkomsten van projecten.

Is impact meetbaar?

“Ja, dat is het zeker. De impact van projecten waarbij de stad als rijke leeromgeving benut wordt, kan je gewoon meten. Om het heel simpel te maken: je moet bedenken hoe een bedoeld effect eruit zou moeten zien. Dus wat is de ideale situatie? En wat zijn de indicatoren daarvan? Als je die eenmaal hebt opgesteld, kan je gaan meten.”

Kan je een voorbeeld geven?

“Neem bijvoorbeeld het thema eenzaamheid. Stel dat je met een studentenproject iets aan de eenzaamheid in de stad wilt doen. Allereerst stel je dan een aantal indicatoren op, bijvoorbeeld het aantal mensen dat aangeeft eenzaam te zijn, de manier waarop mensen die eenzaamheid ervaren, of andere variabelen die jij belangrijk vindt. Dat kan van alles zijn. Het ligt maar net aan het beoogde doel van het project. Het is van belang om een aantal indicatoren uit te zoeken die je later wilt meten en deze vervolgens meetbaar te maken. Bij langdurige projecten meet je deze indicatoren dan een paar keer. Het liefst doe je dat elk jaar, want over het algemeen kan je niet verwachten dat je binnen een paar maanden al effect ziet. Op die manier meet je. En dan moet je op een bepaald moment gaan beslissen: heeft het voldoende effect of niet? En gaan we ermee door of niet?

Daarnaast is er ook nog het leereffect bij je leerlingen. Ook dat kan je op deze manier aanpakken: welke vaardigheden moeten ze leren, welke kennis doen ze op, aan welke competenties werken ze? Dan begin je met een nulmeting, wat konden en wisten de leerlingen voor het programma begon, en wat kunnen en weten ze na afloop van het programma.”

Dat klinkt heel simpel eigenlijk?

“Ja, ik vertel het nu in vijf minuten, maar de uitvoering is een stuk lastiger. Het is echt belangrijk om in een project tijd in te bouwen voor het meten van effecten. De eerste stap is, zoals gezegd, om te beginnen met het formuleren van duidelijke indicatoren. Waar wil ik effecten bereiken en hoe meet ik die? Want je kan een heel groot vangnet uithangen en hopen dat er dan iets nuttigs uitkomt, maar dat is niet handig. Het blijft dan heel vaag en nietszeggend. Hoe concreter je het maakt, hoe beter je het kan meten. Als je eenmaal weet je wat je wilt meten, dan splits je dat verder uit zodat je ook weet welke methode daarvoor het beste werkt. Dat kan een vragenlijst, een interview, een observatie, een logboek of een combinatie daarvan zijn. De moeilijkheid zit erin om de juiste indicatoren te formuleren en deze meetbaar te maken.”

Claudia de Graauw

Hoe meet je de impact van een specifiek project op een groter systeem waarin heel veel variabelen en krachten een rol spelen?

“Het is belangrijk om heel goed af te bakenen waar jij mee bezig bent en een uitspraak over wilt doen. Als jouw studenten in Amsterdam-Noord in een specifieke wijk bezig zijn, dan moet je niet zeggen: we zijn bezig geweest met de eenzaamheid in Amsterdam. Dat is namelijk niet waar. Je hebt iets gedaan in die specifieke wijk in Amsterdam-Noord. Je moet dus in je ambities heel specifiek zijn. Dan kan je vervolgens ook op dat niveau effecten meten. Om andere effecten uit te filteren, kun je werken met controlegroepen, bijvoorbeeld dezelfde doelgroep in een andere wijk die niet mee heeft gedaan aan je project. Als de andere omstandigheden gelijk zijn, kun je het verschil in de verandering toewijzen aan je project.”

Om impact te kunnen meten is het afbakenen van doelstellingen dus heel belangrijk. Toch worden ambities vaak op systeemniveau geformuleerd. Kan dat ook schadelijk zijn?

“Je moet proberen om het abstracte en het concrete goed aan elkaar te linken. Als je in beleidsstukken en bestuurlijke praatjes hoog van de toren blaast dat dankzij studenten de eenzaamheid in een wijk kan verminderen, dan moet je dat ook hard kunnen maken. En is het belangrijk om de projecten erop in te richten. Als we bij het voorbeeld eenzaamheid blijven: mensen zijn niet eenzaam tussen 1 september en 31 december. Ook die andere kwartalen zijn ze eenzaam. En om eenzaamheid op te lossen is veel meer nodig dan een groepje studenten dat één keer per kwartaal langs komen om koffie te drinken en vragenlijsten af te nemen. Als je echt impact wilt, moet je het grootser aanpakken. Je kan ook proberen om die studenten iets op te laten zetten, waardoor mensen elkaar gaan leren kennen. En dat het ook gaande blijft als die studenten weer weg zijn. Wat je soms ziet is dat er een behoorlijk complex probleem bij studenten wordt neergelegd. Studenten kunnen ontzettend innovatief zijn, maar ze zijn ook nog aan het leren. Ze krijgen dan wel begeleiding van de hogeschool of universiteit, maar mijn ervaring is dat die begeleiding vaak toch best beperkt is en dat ze behoorlijk aan het zwemmen zijn. Daar moet een goede tussenweg in gevonden worden. Het is niet mogelijk om alles bij die studenten neer te leggen en ze vervolgens in het diepe gooien.

Als je hele grote ambities op systeemniveau wilt realiseren, dan moet je ook investeren in projecten die dat hele systeem kunnen beslaan. Dus niet een klein project in Amsterdam-Noord, maar honderden projecten die zich op eenzaamheid in de hele stad richten. En dat wil dus ook zeggen dat er vanuit het onderwijs intensief begeleid moet worden, waarbij docenten voldoende tijd hebben om samen met die studenten stappen te zetten. Als dergelijke randvoorwaarden niet goed geregeld zijn, dan is het onmogelijk om echte impact maken.”

Hoe voorkom je dat er plichtmatigheid ontstaat in al het meten?

“Het is vooral belangrijk dat er iets gedaan wordt met de uitkomsten van je onderzoek. Er wordt zoveel gemeten waar vervolgens niets mee wordt gedaan. Dan verlies je het draagvlak voor je onderzoek en wordt het alleen maar een last. Gelukkig merk ik dat er bij de meeste mensen ook een sterke wil bestaat om hun eigen projecten te verbeteren. Soms ontmoet ik ook wel mensen die het vooral doen voor een subsidiegever, maar meestal gaat het om intern gebruik. Als mensen het doen omdat het moet, dan zullen ze in de verdediging schieten als er verbeterpunten worden aangedragen. Maar mensen echt intrinsiek gemotiveerd zijn, dan zullen ze veel eerder geneigd zijn om aan de slag te gaan en het project en de impact ervan te verbeteren.”

Het afgelopen jaar heeft Kennisland expertsessies voor studenten, docenten, onderzoekers en kennismakelaars georganiseerd en interviews afgenomen met betrokkenen van de City Deal Kennis Maken om belangrijke lessen te verzamelen over de samenwerking tussen stad en kennisinstelling. Een overzicht daarvan is opgesteld in een krant die de titel draagt: ‘De kracht van kennis: Twee jaar City Deal Kennis Maken’. De krant werd voor het eerst overhandigd aan het netwerk van de City Deal Kennis Maken tijdens het ambtelijk evenement met Minister van Engelshoven op 20 februari 2019. Bekijk de krant hier.