Op 17 februari vond de eerste van vier leermiddagen plaats over opschaling, waarin onderzoekers Suzanne Potjer en Joshua Cohen een introductie gaven over wat deze term nu inhoudt.

Wat is het eigenlijk? Hebben we bovendien goed zicht op hoe het werkt, en wat komt er allemaal bij het opschalen kijken in de praktijk? Ook spraken de vijftig deelnemers over hun eigen wensen en vraagstukken waar ze tegenaanlopen in hun proces naar opschaling van de City Deal-projecten.

Lees hieronder het verslag en het literatuuroverzicht.

Van het planten van de eerste zaadjes naar het volop tot bloei brengen van de gewenste vernieuwing, dat is de fase waarin de City Deal Kennis Maken op dit moment zit. Sinds 2017 zijn hogescholen, universiteiten, ROC’s, gemeenten en andere maatschappelijke partners druk bezig om in hun steden te experimenteren met nieuwe vormen van maatschappelijk geëngageerd onderwijs en onderzoek. Nu, 5 jaar later, maakt de City Deal zich op voor een volgende stap: opschaling.

Maar, wat is dat opschalen eigenlijk? We gebruiken het woord graag, maar is het ook altijd duidelijk wat we ermee bedoelen? Hebben we bovendien goed zicht op hoe het werkt, en wat er allemaal bij het opschalen komt kijken in de praktijk?

In het bijgevoegde literatuuroverzicht ‘Opschalen in de City Deal Kennis Maken: een introductie’ bieden opschalingsexperts Suzanne Potjer en Joshua Cohen een beknopte introductie voor opschalen in de context van de City Deal Kennis Maken. De introductie is niet bedoeld als een uitvoerige wetenschappelijke verhandeling noch als een sluitend stappenplan. Wel behandelt het een aantal kernideeën en -inzichten die hopelijk inspiratie en praktische handvatten bieden voor iedereen die in de eigen stad aan de slag is of wil met opschaling.

Op de vooravond van weer een tijdelijke lockdown ontmoette het netwerk van de City Deal Kennis Maken elkaar op 12 november in de oude Honig-fabriek in Nijmegen. Dat was alweer twee jaar geleden. “Het is echt heel bijzonder om hier weer bij elkaar te zijn en elkaar weer in het echt te zien”, opende Rowinda Appelman, programmamanager City Deal Kennis Maken de dag.

Vandaag 12 november stond weer helemaal in het teken van de verbinding stad en het hoger onderwijs. Inmiddels werken twintig steden, samen met de twee ministeries en andere partners, mee aan de City Deal.

Opnieuw uitgevonden

Rob Verhofstadt, voorzitter van het College van Bestuur van de Hogeschool Arnhem Nijmegen heette de deelnemers welkom in Nijmegen. Deze stad is al sinds de Romeinse tijd een plek van innovatie, vertelde Verhofstadt. “Dit gebied heeft zichzelf altijd opnieuw uitgevonden.”

Zo ook de familie Honig, die hier in de fabriek ging innoveren, en uiteindelijk soepen en vermicelli ging maken. “Honig heeft onze keuken veranderd dankzij de innovatie”, aldus Verhofstadt. Ook zorgde de familie voor verbinding met de wijken die om de fabriek liggen. De arbeiders woonden op steenworp afstand. “Nu anno 2021 is de Honig-fabriek gesloten maar is het oude pand opnieuw een plek die zichzelf heeft uitgevonden als broedplaats voor innovatie. Hoe leuk is dat? Het is nu een plek die innovatie en verbinding zoekt zowel met de wijken in de buurt, als met de overheid en onderwijs. Mooi dat juist hier de City Deal dag plaatsvindt”.

Innovatie is ook een term waar Jan van Dellen, wethouder Economische Zaken van gemeente Arnhem warm voor loopt. Zeker die innovaties die samen met onderwijsinstellingen van de grond komen. “Jullie zijn voorvechters en verbinders van vandaag en morgen”, gaf hij de zaal mee. “Ik vind samenwerken met kennisinstellingen cruciaal voor de toekomst.” Arnhem en Nijmegen zijn gestart met de energietransitie. Waar Nijmegen de focus heeft op hightech, ligt die in Arnhem op energiebedrijven.

Maar het gaat te langzaam, stelde Van Dellen. “Al die innovaties waren eigenlijk gisteren al nodig. De energieketen werkt niet goed samen nog, en schone energie kun je nog steeds niet opslaan. Die miljoenen elektrische auto’s die energie teruggeven hebben we ook niet voor elkaar. Daarom bundelen wij de kennis met de HAN, de Provincie, TU Delft en zo’n veertig bedrijven die allemaal willen investeren in waterstof, energie en IT. We willen de studenten heel snel tijdens hun opleiding laten kennis maken met energie, waterstof, zodat producten sneller de fabriek ingaan.” Ook hoopt Van Dellen sneller een slag te slaan met waterstof. De gasleidingen, die straks niet meer nodig zijn, kunnen daarvoor worden gebruikt. “Dit soort ideeën komen allemaal uit onze innovatielabs. Daar hebben we studenten voor nodig. We hebben jullie nodig om de kennis en innovatie verder te brengen.”

Appelman vertelde over de nieuwe fase waarin de City Deal is beland. Drie weken geleden zijn 14 grote projecten goedgekeurd voor financiering voor opschaling. “Van kleine projecten met groepjes studenten kunnen zij doorgroeien. Hoe krijg je ze ingebed, duurzaam, en niet meer ad hoc?” Ook vertelt ze over de vijftien onderzoeken die met CDKM-subsidie zijn uitgevoerd het afgelopen jaar. “Zijn labs de oplossing voor werken met studenten in de stad? Hoe meet je impact van studentenprojecten?”. De publicatie met resultaten uit alle onderzoeken werd gepresenteerd op de Kennisdag.

Kansen en belemmeringen voor gemeenten

Na het plenaire deel gingen de deelnemers uiteen in zes verschillende deelsessies die in ruimtes in de oude Honig-fabriek zijn verspreid. Zo leidde Kim Hoeks, strategisch adviseur van gemeente Nijmegen met collega’s uit gemeente Arnhem een werksessie over de gemeentelijke strategie rond de City Deal in de twee steden. Wat zijn kansen en belemmeringen voor de gemeentelijke organisatie? Wat is hun aanpak rond samenwerkingsovereenkomsten met het hoger onderwijs in hun steden? Hoe activeren beide steden hun ambassadeursnetwerk rond verbinding met de samenleving? Hoe werken zij toe naar de gemeenteraadsverkiezingen vanuit CDKM-oogpunt? Wat voor focus is er op de regio en verdere samenwerking, en hoe is de samenwerking met het hoger onderwijs intern binnen de eigen organisatie ingebed?

Arnhem is al een aantal jaren bezig met de City Deal. Het past goed bij een ander project dat ernaast loopt, Arnhem Studiestad. Dat heeft als doel om de stad aantrekkelijk te maken voor studenten. Ook de Arnhemse Leeragenda en Arnhem van Wijk naar Beter sluiten goed aan op de City Deal. Om te voorkomen dat er allemaal dingen langs elkaar lopen in de wijken, of dat verschillende groepen met hetzelfde bezig zijn, heeft Arnhem acht wijkmanagers aangesteld.

Uitwisseling tussen de verschillende projecten is dan ook heel belangrijk, vertelden de strategische adviseurs van Arnhem. Alleen in de wijk Spijkerwartier zijn het afgelopen jaar al tweehonderd studenten geweest. De ene groep bracht woningtypen in kaart, anderen hielden zich bezig met inclusie, meervoudige waarde creatie of met de aanpak van armoede. Het zijn allemaal toepasbare onderzoeken waar ze aan werkten.

Ook in Nijmegen zijn ze al jaren bezig met de City Deal. Belangrijk is dat je daarvoor eerst de basisstructuur neerzet in je stad en dan pas gaat nadenken wat je wilt doen, stelde Hoeks. De City Deal is een impuls geweest om meer met elkaar te verbinden. “Nu is het tijd om op te schalen en slimmer te organiseren. Daar staan we nog in de kinderschoenen. De door ons gemaakte praatplaat rond interne ambassadeurs helpt in die structuur.” Hoeks lichtte deze plaat toe tijdens de sessie.

Edubadges

In een andere zaal leidden Nienke Fabries (Fontys), Frank Evers (Saxion), Nurhan Abujidi (CDKM Maastricht) en Suzan de Bruijn (Labs en Werkplaatsen) een sessie over innovatiecampussen en labs. Hoe zet je een sterk lokaal of regionaal lab op? Welke trends zijn er zichtbaar in Nederland? Hoe trek je nu structureel met grote groepen studenten de stad in? Saskia Leenders (Wageningen University & Research) en Joanne Bos (CHE) leidden een sessie over best practices met betrekking tot het meten van impact van projecten in en met de stad, en hoe deze impact informatie ook is in te zetten voor betere burgerparticipatie, stakeholdermanagement en doorontwikkeling van onderwijs en onderzoek.

In het HAN Allesbinder Lab presenteerden Arnhemse en Nijmeegse onderwijs- en onderzoeksvernieuwers hun lokale onderzoeken en projecten, terwijl een zaal verder Frank Pinxt (SURF) vertelde over een ander soort onderwijsvernieuwing: Edubadges. In zijn sessie gaf hij een blik op de toekomst over deze digitale certificaten. Die worden steeds meer gezien als dé optie om studenten te belonen voor hun opdrachten in en met de samenleving.

SURF werkt al vijf jaar aan het project Edubadges en onderzocht hoe een infrastructuur voor digitale certificaten vorm kan krijgen. “We zijn er snel mee gestart. Urgentie is er niet, maar dit geeft instellingen de kans te experimenteren.” Een van de toekomstscenario’s van ons onderwijs volgens Pinxt is die van flexibel onderwijs. Edubadges passen daar heel goed in. Onderwijsinstellingen zijn de uitgevers van de badges, studenten zijn de houders, en werkgevers en onderwijsinstellingen zijn de raadplegers. Momenteel is er nog geen regie op, maar het project Microcredentials is wel begonnen om kaders vast te stellen. Er moet regie op komen, stelde Pinxt. Eigenlijk over de sectoren heen, zodat je ook overstap kan maken. Kunnen Edubadges gebruikt worden voor CDKM-projecten? Een voorbeeld volgens Pinxt is een zelfstandige organisatie, die namens gemeenten stages organiseert voor onderwijsinstellingen. Die zou dan de digitale certificaten kunnen uitreiken namens de onderwijsinstellingen.

Samenwerking

Na de lunch was er weer een sessieronde. Onderzoekers Saskia Weijzen en Cassandra Onck organiseerden een doe-workshop rond hun onderzoek naar rijke leeromgevingen, waarin ze deelnemers aan het werk zetten om met elkaar tot een gemeenschappelijke boodschap te komen via schilderen, tekenen en schrijven. Uiteindelijk is het thema duidelijk corona, de dreigende tweedeling in de maatschappij en hoe we weer meer met elkaar kunnen verbinden. Precies op die manier werken ze ook in de wijkcentra in de Arnhemse wijken, waar studenten van verschillende opleidingsniveaus samenwerken en werk maken van gezondheid en kansengelijkheid. Samenwerking met elkaar, met docenten, onderzoekers, professionals en met de stad staat daarbij centraal.

In de plenaire zaal mochten een aantal CDKM-projecten uit het hele land een pitch geven, om daarna aan losse tafels door te praten met de deelnemers van deze sessie in een World Cafe setting. Best & worst practices, werkvormen, dilemma’s, knelpunten, succesfactoren, het komt allemaal langs. In een andere sessie praatten deelnemers in focusgroepen over het doorontwikkelen van systematische aanpakken rond de verbinding met de samenleving. Tafels onder leiding van Menno Pistorius (HAN), Erna Klein-Ikkink (Vrije Universiteit) en Henny Wibbelink (gemeente ’s-Hertogenbosch) zetten hierbij vooral het thema opschaling centraal. Rowinda Appelman leidde een besloten bijeenkomst over de gezamenlijke aftrap van de veertien gehonoreerde projecten van de nieuwe financieringsregeling, en Wiro Kuipers en Erik Mooij leidden een sessie over het veelbesproken Challenge Based Learning. Hoe kunnen Challenges het beste ingezet worden? Hoe train je docenten en onderzoekers in deze aanpak? En hoe breng je op landelijke schaal samen wat er lokaal plaatsvindt aan Challenge ontwikkelingen?  Senior Docent Bekwaamheid Wâtte Zijlstra (HHS), onderzoeker Wietske Kuijer (HAN) en Jan Bransen (Radboud) praatten met anderen over docentprofessionalisering, met specifieke aandacht voor blended learning, transdisciplinaire samenwerking, erkenning en waardering voor docenten en onderzoekers.

Fuck-ups

Als laatste onderdeel verspreidden de deelnemers aan de landelijke Kennis Maken Dag zich over Nijmegen op excursies door het Honigcomplex, op fietsexcursie langs de Waal, op bezoek bij het Talentlab ROC Nijmegen en onderwijsexcursie in het Binder gebouw, dé plek voor de CDKM Nijmegen. Een kleine delegatie bleef achter in het Honigcomplex om meer te horen over elkaars mislukkingen in een zogeheten Fuck-Up Sessie, met het landelijke Agenda Stad team. Onder leiding van Henk-Jan Bierling deelden de deelnemers heel open minder geslaagde dingen uit hun werk. Wat ging grandioos fout in de afgelopen jaren CDKM? Waar blijf je tegenaan lopen? En hoe bouw je toch door?

Een ambtenaar van een ministerie vertelde hoe hij op een bijeenkomst met burgemeesters wilde vertellen over het succes van City Deal, wat helemaal niet werd gewaardeerd. Het was een verkeerde inschatting om het op dat podium te doen. Een andere deelnemer vertelde over de keuze om een bepaalde baan te nemen, waarvan ze al tijdens het sollicitatiegesprek wist dat het geen goede keuze was. Iemand anders vertelde hoe, omdat er een Engelstalige gast aanwezig was, ineens een bijeenkomst die ze had georganiseerd, in het Engels moest. Terwijl zij als organisator die taal niet zo goed machtig was.

Er heerste een soort lotgenotengevoel zo eind van de vrijdagmiddag in het Honigcomplex. Het gaf weer de nodige energie. Een deelnemer noemde het ‘heel ontspannen om elkaars fuck-ups te horen. Je voelt je ineens heel menselijk.’ Een mooi einde van een geslaagde landelijke Kennis Maken Dag!

In een van de lunchsessies sprak Martin Schulz, co-decaan Nederlandse School voor Openbaar Bestuur in een “Vraag maar raak” gesprek met Cees Hogendoorn van het Avans ondernemerscentrum en Marcel de Heer (gemeente Breda) over de CDKM-pilot ‘Structurele samenwerking Avans & gemeente’.

Drie jaar geleden besloot Breda als hbo-stad mee te doen met City Deal. “We wilden de samenwerking tussen gemeente en hogescholen beter op de rails krijgen. Daarom hebben we onze visie ontwikkeld. Die hebben we weergegeven in de praatplaat. We hebben meer structuur gekoppeld aan onze strategische vragen. Zo hebben we het Urban Living Lab opgezet in de voormalige koepelgevangenis waar we fysieke ontmoetingen organiseren. Ook zijn er digitale ontmoetingsplekken opgezet die beter zichtbaar moeten maken wie betrokken is en bij welke projecten.”

Vitaliteit

Het thema dat centraal staat in Breda is vitaliteit, dat weer wordt gekoppeld aan andere thema’s als inclusie, energietransitie, smart mobility en digitalisering. “We willen van projectmatig naar programmatisch werken gaan, met alle kennisinstellingen in de stad, inclusief de Defensie Academie. Daar hopen we de resterende City Deal periode mee verder te gaan.”

“Voorheen misten we kansen omdat we niet wisten wat er liep bij de gemeente”, licht Hagendoorn toe. “Hoe zorg je ervoor dat onderwijs en onderzoek goed aansluit bij de behoefte van de gemeente?”

Schulz deelt een denkraam met het City Deal Breda. Zijn specialisatie ligt rond het gevoelige snijvlak tussen politiek en bestuur, en het verduurzamen en opschalen van experimenten in het publieke domein. Hij is een van de auteurs van het essay Experimenteren en Opschalen. In die rol ging hij in de sessie in gesprek het Bredase City Deal netwerk over al hun vragen rond structureel bestuurlijke samenwerking en grootschalige opschaling. Want hoe schaal je op?

We experimenteren in ieder geval heel veel, pas na afloop vragen we ons af wat we doen met de resultaten. Er zijn heel veel vormen van experimenteren. Een voorbeeld is het experiment met 10-14 scholen, waarbij het hele schoolsysteem op de schop moet, zodat kinderen niet al zo snel worden gekwalificeerd voor hun vervolgonderwijs. Een ander experiment is het inschakelen van roofvogels om vijandige drones uit de lucht te halen. Het opschalen van experimenten is bedoeld voor maatschappelijke grote opgaven.

Er zijn twee redenen om te experimenteren”, volgens Schulz. “Om bewijs te verzamelen, om te kijken of iets werkt. Bijvoorbeeld de pilot met de roofvogels. Dat bleek uiteindelijk niet te werken. Of om beweging te veroorzaken. Denk aan circulaire landbouw, waarvoor we meer actoren en dynamiek willen creëren.”

Beweging

De praatplaat van de City Deal Breda laat beweging zien, concludeert Schulz. De City Deal wil groeien en partijen engageren. Dat beaamt De Heer. “We zijn de beweging gestart door gewoon te beginnen. Geïnspireerd door andere steden zijn we op zoek gegaan naar de oliemannetjes in Breda om ook hier de beweging op te zetten.”

De aanpak van Breda is heel navolgbaar aldus Schulz. Maar wat willen ze bereiken? Oogsten of opschudden? “Wil je bewijzen verspreiden, praktijklessen delen binnen het bestaande pad? “, vraagt Schulz. “Of wil je het systeem, het pad zelf, opschudden? Bij de eerste vorm kan het gaan om het overbrengen van informatie vanuit het experiment, maar ook om professionalisering van de werkwijze.”

Wat Breda vooral oogst volgens Schulz is het opzetten van een beweging. Daar zijn ook De Heer en Hagendoorn het mee eens. “Het is mooi dat er samenwerking ontstaat, het gaat niet in één keer. Als een enthousiaste docent met studenten in de wijk aan de slag gaat, leidt dat niet meteen tot concrete resultaten, maar we zetten wel iets in beweging.”

Toch zijn er ook concrete resultaten te zien. Dat werd vorige week duidelijk: in een Onderwijscafe presenteerden studenten van de BUAS en Avans hun resultaten, na een samenwerking met het Amphia ziekenhuis over de vraag hoe mensen na kanker weer kunnen terugkomen op de arbeidsmarkt. Het ziekenhuis heeft gezegd de resultaten verder te gaan brengen.

Lees ook het interview over opschalen met Martin Schulz op deze site .

Vanuit Leiden delen in de sessie Een kijkje in de keuken van Leiden: City Deal Kennis Maken in de praktijk programma adviseur Esther Haverkort en projectmanager Marieke van Haaren van Leren met de Stad en Han Nijssen, programmamanager Leiden Kennisstad, over de samenwerking in de stad. Sinds kort heeft Leiden een locatie in de wijk Leiden-Noord geopend: Leren met de Stad I Op Locatie.

Leren met de Stad is een echt Leids platform voor concrete en structurele samenwerking tussen hogeschool, universiteit, gemeente en maatschappelijke organisaties. De samenwerking is erop gericht om vraagstukken uit de stad op te lossen, in samenspraak met de bewoners. Leren Met De Stad is opgezet om toe te voegen aan Leiden Kennisstad. Het gaat om bundeling van de kennis die er al is.

“Samen willen we de stad mooier, leuker maken voor iedereen”, licht Van Haaren toe. “Aan alle kanten zitten er voordelen. We mobiliseren Leids talent om te werken aan maatschappelijke opgaven in de stad. We delen onze kennis en maken nieuwe kennis beschikbaar voor iedereen. Zo profiteert de stad van jonge denkers en doeners en bieden we studenten een contextrijke omgeving.”

Meet & Match

We leren steeds meer organisaties kennen en zijn continu aan het netwerken, aldus Van Haaren. Daarvoor organiseert Leren Met De Stad steeds Meet & Match bijeenkomsten, waar onderzoekers en docenten in gesprek gaan met elkaar en met de praktijk. Thema’s waaraan wordt gewerkt zijn onder meer eenzaamheid, vergrijzing, duurzaamheid, sociale impact van corona en laaggeletterdheid. De gemeente heeft daarvoor een plan van aanpak opgesteld en heel expliciet aan de universiteit en hogeschool gevraagd mee te denken voor de uitvoering ervan en onderzoek te doen naar de interventies die dan straks worden uitgevoerd.

“Via dit thema worden we ook weer verbonden aan allerlei maatschappelijke organisaties. Dat is leuk. Door een aanbesteding vorig jaar zijn een aantal nieuwe organisaties in het sociaal domein bijgekomen in Leiden. Zij zijn ook actief op het thema eenzaamheid. Zo ontstaat weer een mooie samenwerking.”

Leren met de Stad I Op Locatie

Leren met de Stad I Op Locatie is geïnspireerd op het succesverhaal van BOOT in Amsterdam. “We hadden eigenlijk september vorig jaar de kenniswinkel willen openen”, vertelt Haverkort. “Dat lukte door corona niet. Sinds 8 februari zijn we open op een echte locatie in de wijk Leiden-Noord. Hier werken studenten, in samenwerking met bewoners, aan activiteiten die bewoners ten goede komen. In plaats van vier dagen open, kunnen we nu nog maar één dag per week open zijn.”

De kracht is dat het gebouw midden in de wijk ligt, aldus Haverkort. Hier komen allerlei maatschappelijke organisaties bij elkaar, waaronder welzijnsorganisaties, een bibliotheek en een school. Overigens was het best spannend, want sommige organisaties waren argwanend voor de komst van de studenten die de sociaaleconomische positie van de wijk willen verbeteren. Dat was toch hun werk? “Daarom is het zo belangrijk om kennis te maken met partners.”

Inmiddels is de samenwerking zo goed dat er bijna een soort concurrentiestrijd plaatsvindt welke organisatie met de studenten aan de slag mag. “We zijn echt verbinder, bruggenbouwer. Voor de studenten is leuk dat ze meteen vanaf dag één de context leren kennen waarom ze de studie doen, wat het kan betekenen voor mensen waar het over gaat en kunnen ze toekomstige professionele competenties opdoen. Community Service Learning, de basis hiervan, gaat om wederkerigheid. Bijvoorbeeld om een respectvolle manier samenwerken met de meest kwetsbare bewoners.”

De studenten blijven voor een periode van vijf tot tien weken werken aan een project. Vaak wordt het dan overgedragen aan een volgende groep. “Het is indrukwekkend hoeveel vertrouwen er is om met ons samen te werken.”

Tips & Tricks

Van Haaren geeft de deelnemers aan de sessie nog vijf tips en tricks mee.

1. Ontwikkel een kennisinfrastructuur en onderwijsketen, zodat er een kenniscyclus ontstaat.
2. Werk vanuit een leeromgeving op basis van wederkerigheid en co-creatie.
3. Haak aan bij bestaande infrastructuren en gebruik de stad efficiënt zonder de stad en haar burgers te overvragen.
4. Begin stap voor stap, via verschillende niveaus van CSL: low, medium, intensive.
5. Zorg voor een goede governance voor het hele proces: van CvB tot docent.
6. Zorg dat er middelen zijn om aan te jagen, te verleiden en inspanning te belonen.

Belangrijk is het ook te realiseren dat dit soort aanpak er een van de lange adem is, vult Han Nijssen aan. “Een belangrijk resultaat is al dat raden van bestuur en colleges B&W elkaar ontmoeten. Hoe je van project naar beleid komt is echt wel een weg te gaan. Daarom is de City Deal zo belangrijk. Die laat zien dat er interesse is vanuit anderen.”

Mbo erbij betrekken

In Leiden is er nu de opdracht om het mbo erbij te betrekken, aldus Nijssen. Na de zomer zal er een aparte samenwerkingsovereenkomst worden getekend. De reden waarom het niet eerder kon, was dat ROC Leiden nagenoeg failliet was, en nu pas weer is opgekrabbeld en oog heeft voor de stad. Nijssen waarschuwt voor de bestaande schotten tussen mbo en hbo en universiteit. “Die worden vooral door het Rijk hooggehouden.”

“Het gaat dan ook vooral om een beweging opzetten. Hoe kan je iets betekenen voor je eigen stad, regio en voor Nederland? Probeer dat met elkaar te verkennen. Volgend jaar zijn de gemeenteraadsverkiezingen. Kijk hoe je de samenwerking, de DNA van je stad in het coalitieakkoord krijgt? Dat is een mooie uitdaging. Bij ons heeft het geen windeieren opgeleverd.”

Lees ook het interview dat Marieke en Esther recent deden op Agenda Stad.

Van rokersoverlast tot parkeeroplossingen. In een geanimeerde sessie vertelde coördinator Wiro Kuipers van het EnschedeLAB een kleine twintig deelnemers meer over de nano-challenges waarin studenten van verschillende kennisinstellingen in vier dagen samenwerken aan maatschappelijke vraagstukken.

Het EnschedeLAB is hét City Deal Kennis Maken project in de Twentse hoofdstad. In dit lab werken studenten Universiteit Twente, Saxion Hogeschool, ROC van Twente en AKI/ArtEZ samen aan échte vraagstukken uit de stad. Geïnspireerd door de Utrechtse Challenges is Kuipers naar de regiegroep gestapt met het idee voor de nano-challenges.

En zo kreeg het EnschedeLAB de opdracht om Challenges te organiseren die multilevel samenwerken met de stad stimuleren. De casus moest het liefst multidisciplinair zijn met een designcomponent. In vier dagen tijd doen studenten ervaringen op met samenwerken met andere disciplines en met ontwerptools. Doel daarbij is niet om uitgekauwde oplossingen te bedenken voor deze vraagstukken, maar meer oplossingsrichtingen. Die kun je dan verder brengen in het onderwijs als estafette binnen projecten van verschillende opleidingen van de kennisinstellingen. Andere studenten pikken het weer op en brengen het weer verder. De nano-challenges worden begeleid door een docent van elke betrokken instelling.

Vier stappen

Om weg te blijven van alleen maar hippe termen, heeft Kuipers de nano-challenges platgeslagen in vier stappen, per dag één stap. De eerste stap is om uit te zoomen. Op dag 1 vormen de studenten hun teams en maken ze per team een Miro, een online whiteboard, aan. Ze krijgen hun opdracht en kijken dan vooral naar het maatschappelijk vraagstuk en de context eromheen. Wie zijn de stakeholders, welke belangen spelen mee?

De tweede stap, dag 2, is inzoomen. Kuipers: “Dan stappen we in de schoenen van de mensen voor wie we het doen. Welke ervaringen zijn eerder opgedaan? We nodigen studenten uit om ontwerper te zijn, kijken naar eventuele conflicten. We ontwerpen een scenario. Wat is nodig om de wens van een stakeholder te realiseren?”.

De derde stap is praktijkverrijking: de studenten gaan daadwerkelijk aan de slag om oplossingen te verzinnen en creëren. Dat begint met een brainstorm om zoveel mogelijk ideeën op tafel te krijgen. Met de ideeën die meteen uitvoerbaar zijn gaan ze onmiddellijk mee aan de slag. “We zoeken echte originele ideeën die uitvoerbaar zijn”, legt Kuipers uit. “Dat betekent keuzes maken welke richting ze opgaan. Hier introduceren we de creative coaches die hen ondersteunen. Aan het eind van de dag doen we een snelle pitch.”

De vierde stap op de laatste dag is reflecteren. De groepsdynamiek is daarbij belangrijk. Kuipers: “We gaan eerst een keuze maken uit de concepten. Dan gaan we nadenken over beren op de weg, welke vragen zijn er te beantwoorden. Vooral de ethische reflectie is nog een uitdaging. Is onze oplossing wel echt een toevoeging? Levert het geen schade op voor mens en milieu. De presentatie doen we in Zoom, zodat we het kunnen opnemen. We eindigen met een MentiMeter en een certificaat van deelname. Dat waarderen de studenten. Soms maken we er een vervolgopdracht van.”

Opdrachtgevers

De maatschappelijke organisaties, waaronder de gemeente, die de opdracht geven, blijven tijdens de hele nano-challenge betrokken. Op de eerste dag verstrekken ze de opdracht. Op de tweede dag worden ze geïnterviewd door de studenten en op de vierde dag zijn ze betrokken bij de reflectie. Voor de meeste studenten die meedoen is het deel van het curriculum. Een klein deel doet vrijwillig mee, en dat zijn wel de meest gemotiveerde deelnemers, aldus Kuipers. Het is aan de opleidingen zelf hoe ze het willen vormgeven.

Samenwerken

Het samenwerken met andere opleidingen vinden de studenten erg leuk, aldus de coördinator. “Ze zien andere studenten dan normaal, werken in het Engels en aan vraagstukken die ze niet gewend zijn. Waar je ziet dat het fysiek soms stroef verloopt zie je dat er online de tijdsdruk groter is en ze wel aan de slag moeten.”

Aan de derde nano-challenge deden 30 studenten in 6 teams van 5 mee. Kuipers: “De eerste nano-challenge deden we nog in het Nederlands. Maar we bleken daarmee internationale studenten buiten te sluiten. Daarom hebben we voor Engels gekozen. Ook al vinden sommige ROC-studenten dat lastig, er is sindsdien geen student meer afgehaakt. Overigens is het Engels vooral alleen in plenaire sessies.”

Er zijn tot nu toe drie nano-challenges uitgevoerd en het EnschedeLAB wil er elk kwartiel een doen. Daarbij zoekt Kuipers meer samenwerking met andere partners, zoals de denktank Keeping Talent in Twente, waarin in een van de wijken wijkraad, bewoners en studenten samenwerken aan het thema student housing. Ook wil Kuipers meer docenten trainen zodat ze zelf nano-challenges kunnen uitvoeren. “Ik wil voorkomen dat de nano-challenge alleen aan mij hangen. Daarom willen training geven aan docenten, zodat ze nano-challenges als een soort bootcamp kunnen inzetten om snel een vraagstuk te verkennen voor komend half jaar.”

Meer weten over de nano-challenges? Lees ook het interview met Wiro Kuipers dat hij eind vorig jaar deed op Agenda Stad en kijk op de website van EnschedeLAB.

Op de landelijke dag City Deal Kennis Maken (CDKM) regende het weer mooie voorbeelden van hoe onderwijs- en kennisinstellingen de weg naar maatschappelijke vraagstukken in de stad weten te vinden. Elkaar inspireren en kennis delen, dat werkt ook online, zo bleek tijdens de dag zelf en uit de mooie initiatieven die zich – zelfs in coronatijd – hebben ontplooid.

Multidisciplinaire inzet van kennis en expertise voor (soms complexe) maatschappelijke opgaven. De stadsbesturen, onderwijsinstellingen, kennisinstellingen en andere organisaties van de inmiddels 20 deelnemende steden aan de City Deal blijven zich er keihard voor inzetten. Ook – of misschien zelfs juíst – in coronatijd, zo bleek uit de vele door de CDKM gefinancierde corona challenges.

Kwartiermakerssessies en bestuurdersdiner

Sessiehost en Landelijk programmamanager Rowinda Appelman nam de deelnemers mee in de CDKM-activiteiten van het afgelopen halfjaar. Landelijk werd de CDKM financiering met 5 miljoen en 3 jaar verlengd, was er een landelijke dag op vrijdag 12 maart, en waren er het afgelopen halfjaar online intervisiesessies waar de kwartiermakers van de 20 deelnemende steden aan de CDKM elk kwartaal kennis en informatie uitwisselden.

Het ging onder meer over strategie, financiering en lokale projecten. De bestuurders hadden een online bestuurdersdiner, waar ook minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Ingrid van Engelshoven aanschoof. Daarnaast sloot Eindhoven zich aan bij de CDKM als 20^e stad, en werd het CDKM radarmodel voor Verbinding met de samenleving vertaald in het Engels.

Lokaal: de corona challenges

Naast landelijk heeft zich natuurlijk ontzettend veel op lokaal niveau afgespeeld. In zogeheten corona challenges en lokale projecten zijn tal van nieuwe initiatieven ontplooid. Een greep uit de voorbeelden die Appelman gaf:

Breda organiseerde het 5^de CDKM Breda Onderwijscafé, waarin het de verschillende kennisinstellingen, onderzoekers en docenten koppelde aan mensen uit de wijk en gemeente, voor het benutten van onderwijsconcepten en onderzoeken in de stad. Daarnaast hebben de CDKM partners in de stad samen het Urban Living Lab Breda opgericht: deze maand organiseert dit lab het Zomerfestival met de leus Maak Kennis.

In Ede-Wageningen wordt samengewerkt met de lokale bibliotheek (de Bblthk). De universiteit en hogeschool zijn door de bibliotheek gevraagd mee te denken over innovatie van de bibliotheek; het zoeken naar talrijke nieuwe manieren om kennis over te brengen op mensen uit de buurt en de hele stad. Ook over de kennis vanuit het hoger onderwijs zelf. Studenten, docenten en onderzoekers zullen worden betrokken bij de inzet.

In Rotterdam-Zuid wordt dankzij een podcast serie het overdragen van kennis over ‘mentoring’ (dat zelf door corona moeilijker uit te voeren was) in stand gehouden. Fysieke ontmoetingen tussen mentoren en studenten is nog een tijd niet goed mogelijk, maar de uitwisseling van kennis en informatie bleef mogelijk dankzij de podcast aanpak.

In Arnhem is het City Deal-programma samengegaan met Arnhem Studiestad, het samenwerkingsverband tussen de drie hogescholen en de gemeente dat al vijf jaar bestaat. Met de City Deal wordt ingesprongen op het gat dat er nog was wat betreft inhoudelijke samenwerking op onderzoek- en onderwijsgebied tussen de gemeente en onderwijsinstellingen. Een voorbeeld van de samenwerking was de City Challenge dag op 28 mei: grote multidisciplinaire groepen studenten werkten daar aan opgaven uit de stad, zoals mode en duurzaamheid.

In Leiden, vertelt Marieke van Haaren (Programmamanager Leren met de stad), deden hbo-studenten Toegepaste psychologie in het kader van sociale innovatie interventies. Het leverde mooie initiatieven op waarbij met bewoners het gesprek werd aangegaan over de impact van Corona. Ze gingen bijvoorbeeld een middag schilderen met leerlingen van de Vrije school. Een groep studenten van het Honoursprogramma onderzocht sociale cohesie in de wijk Leiden-Noord en sprak onder andere met buurtbewoners over social distancing in coronatijd. Ze liepen na alle gesprekken om aandacht te vragen voor dit onderwerp met grote borden vol foto’s, teksten en tekeningen die de creatieve uitkomsten waren van hun gesprekken in de wijk.

In Utrecht, vertelden Erik Mooij (Hogeschool Utrecht) en Assunta Verschuren (ROC Midden-Nederland), werd de CDKM Corona Challenge ingezet voor het werken aan studentenwelzijn in coronatijd. Studenten vanuit de Hogeschool Utrecht, Universiteit Utrecht en ROC Midden Nederland zochten samen uit wat zij kunnen doen om eenzaamheid terug te dringen en hoe buitenruimte te gebruiken is om (samen) te studeren.

Een van de ideeën van de studenten was het concept van een “Outroductie”: bij gebrek aan een geslaagde introductieweek voor het eerste studiejaar – door corona was er haast niets mogelijk – wordt nu een activiteit aan het éinde van het studiejaar georganiseerd om elkaar in levenden lijve goed te leren kennen en contacten op te doen. Dit idee werd ontzettend positief opgepakt door ROC Midden Nederland, en wordt nu aangeboden aan alle eerstejaars klaasen. Er kwam budget beschikbaar en 118 klassen meldden zich binnen een paar dagen al aan. Ook de hogeschool en universiteit bekijken nu hoe zij het Outroductie concept kunnen inzetten.

Financiering

Appelman licht in haar presentatie de financieringsstructuur voor de CKDM toe met alle verschillende regelingen die hiervoor lopen in 2020 en 2021. Uitgelegd wordt wat er per regeling vereist is dit jaar, en ook hoe de nieuwe opzet voor financiering er uit zal komen te zien. De regeling vanuit de 5 miljoen aan nieuwe financiering via het ministerie van OCW zal begin volgend jaar opengaan voor het netwerk. Resultaten vanuit de corona challenge regeling gaan mee in de aanstaande CDKM nieuwsbrief van deze maand; resultaten vanuit de onderzoeksregeling (15x 20.000 euro) komen langs op de volgende landelijke CDKM dag van vrijdag 12 november.

Vervolgevenementen dit najaar

Voor wie graag doorpraat in het CDKM netwerk heeft Appelman ook goed nieuws: de landelijke data voor de komende CDKM dagen liggen reeds vast. Op vrijdag 12 november dit najaar, en op vrijdag 3 juni en vrijdag 11 november in het nieuwe jaar, wordt er volop doorgepraat over de CDKM projecten en ontwikkelingen. En indien het weer kan, wordt ook volgend jaar eind januari opnieuw een studiereis georganiseerd.

Bestuurdersoverleg

Gelijktijdig met de plenaire sessie vond de bestuurderssessie plaats over de strategische samenwerking tussen onderwijs en overheden in Groningen binnen het Akkoord van Groningen. Koen Schuiling vertelde hier als burgemeester meer over, samen met programmamanager Akkoord van Groningen Geert Kamminga. De sessie werd goed bezocht door diverse wethouders en bestuurders vanuit de 20 CDKM steden. Moderator Marcel de Heer (adviseur gemeente Breda) spreekt van een ‘hele leuke en informatieve sessie waar bilateraal veel verbindingen werden gelegd om vanuit door te praten’. ‘Niet alle steden zitten in dezelfde fase en Groningen blijkt al vele stadia achter zich te hebben liggen waar andere steden van kunnen leren.’

Meer voorbeelden? Bekijk de powerpointpresentaties van de plenaire sessie op de landelijke dag City Deal Kennis Maken.

In de vraag-maar-raak-lunchsessie ‘Landelijk doorpakken’ werd gebrainstormd over landelijke accreditatie, oorkondes en andere vormen van waardering voor student, docent en opleiding, rondom het thema Verbinding met de samenleving.

Wat zien student, docent en opleiding ervoor terug als ze de verbinding zoeken met maatschappelijke vraagstukken in de stad? Daarover ging de lunchsessie, waarbij Kim Duistermaat (operational manager Leiden University College), en Gisella Silva (relatie- en accountmanagement Hogeschool Inholland) de sprekers waren.

Edubadges en open badges

Silva vertelt dat er bij Inholland twee typen onderwijs worden aangeboden: formeel onderwijs en niet-formeel onderwijs. Voor formeel onderwijs krijgt de student studiepunten. Hieronder vallen living labs, leerwerkplaatsen en minors. Onder niet-formeel onderwijs vallen bijvoorbeeld extra-curriculaire programma’s (zoals het Honoursprogramma). Er wordt onderzocht hoe studenten die zich inzetten voor maatschappelijke vraagstukken in de stad het best kunnen worden beloond.

Er is een verkenning naar edubadges (digitale certificaten als erkenning van kennis en vaardigheden) versus open badges. Open badges worden uitgereikt door organisaties; gemeente Rotterdam onderzoekt daar bijvoorbeeld nu de mogelijkheden van.

Badges blijven ook na de opleiding inzichtelijk. De student kan er dan zelf voor kiezen welke bedrijven de badges kunnen zien. Silva legt uit dat edubadges voornamelijk door de kennisinstellingen zelf worden uitgegeven. De instelling bepaalt dan ook hoe gedetailleerd de informatie op de badge is. De student kan de badge vervolgens ook weer inzetten op LinkedIn of een curriculum vitae.

Keurmerk voor onderwijsinstellingen?

Naast de beloning van studenten, is ook de beloning en waardering van onderwijsinstellingen en opleidingen een vraagstuk. Kim Duistermaat (Leiden University College) wil in deze lunchsessie graag brainstormen over externe prikkels die kunnen motiveren om meer met verbinding met de stad en maatschappij te doen. ‘Ik ben gaan rondkijken. Er zijn natuurlijk veel keurmerken: nationale en internationale rankings, topopleidingmedailles. Wat zijn jullie gedachten hierbij? Kan een keurmerk de verbinding met de stad een boost geven binnen de City Deal?’.

Op die vraag komt helaas nog geen eenduidig antwoord. De term ‘door een hoepel springen’ valt. Doe je een kunstje voor een badge? Of moeten er juist eisen worden gesteld aan onderwijsinstellingen? Zoals in het buitenland voorkomt: waar soms kaders worden gesteld. Het kan ook een verwachting (of bijna een eis) zijn om maatschappelijk betrokken te zijn.

Niet iedereen vindt dat een goed idee. Maar er wordt ook het voorbeeld genoemd van opleidingen die primair zijn opgezet op basis van vraagstukken uit de regio. Conclusie van de brainstorm over beloning, waardering en accreditatie is vooral dat er nog over doorgepraat dient te worden: hiervoor valt nog een wereld te winnen in het Nederlandse hoger onderwijs. Het verkennen van eventuele badges vanuit de City Deal Kennis Maken zelf is daarbij ook een optie.

In de werksessie ‘De gemeentes aan zet’, keken we naar de rol van gemeentes binnen de City Deal Kennis Maken. Vertegenwoordigers van gemeente Delft, gemeente ’s-Hertogenbosch en gemeente Tilburg deelden ervaringen. Vragen konden worden gesteld via de chat.

In Delft, zo vertelt strategisch adviseur Wilbert Hoondert, is gekeken naar het verbeteren van het imago dat studenten met zich meedragen. ‘In politiek en pers lees en hoor je vooral de overlastverhalen: fietsenproblematiek bij stations, verkamering, enzovoorts. Maar we hebben enorm veel aan studenten! Ze zijn gebrand op het doen van onderzoek, vrijwilligerswerk en willen betrokken zijn bij maatschappelijke doelen in de stad.’

Oplossing voor maatschappelijke vraagstukken

In Delft is een samenwerkingsverband waaraan de gemeente, Hogeschool Inholland, de Haagse Hogeschool en TU Delft deelnemen. Maar ook bewonersvereniging BHTD en (woon)zorg- en welzijnsorganisaties Odensehuis De Linde (ontmoetingsplek), Dagelijks leven, Delft voor elkaar!, Pieter van Foreest en woningcorporatie Vidomes.

Delft ziet de stad als rijke leeromgeving voor studenten, waar zij onderzoekservaring kunnen opdoen, beter worden voorbereid op de arbeidsmarkt en plek om maatschappelijk betrokken te zijn (community engagement). Door de kennis van studenten te benutten, verbetert hun imago en ontstaan er door onderzoek en nieuwe samenwerkingen oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken.

Voorbeelden uit Delft: studentenonderzoeken in de wijken Tanthof (naar seniorvriendelijkheid en mobiliteit onder ouderen) en de Kuyperwijk (naar bevolkingskenmerken en ontwikkelingskansen). Bij een ander initiatief, de Hoogbouwchallenge, verzamelden studenten plannen, ideeën en tips voor het inzetten van hoogbouw in de verdichtingsopgave. Het werk van een kennismakelaar is in Delft cruciaal gebleken; de functie wordt daarom ook met een jaar verlengd volgend jaar.

Bossche wil om samen te werken

‘De City Deal is de katalysator voor verbreding en verankering’, opent Henny Wibbelink, strategisch adviseur van gemeente ’s-Hertogenbosch, haar verhaal. In haar gemeente zag ze veel stages, opdrachten en projecten die grenzen aan wat er binnen de City Deal Kennis Maken wordt nagestreefd, maar een duidelijke structuur en gezamenlijke ambitie ontbrak te vaak. Wél was er een sterke wil om samen te werken.

Inmiddels is er sprake van een groot samenwerkingsverband met daarin de gemeente, De HAS Hogeschool, Avans Hogeschool, Helicon, Fontys, de Koningstheateracademie, het Koning Willem I College en The Jheronimus Academy of Data Science. Er is een structuur opgezet met tweejaarlijks bestuurlijk overleg, een programmamanager, een kernteam met communicatiewerkgroep en docenten, onderzoekers en studenten in ongeveer 50 projecten. Ook zijn er duidelijke criteria opgesteld voor waar de CDKM projecten aan dienen te voldoen: zo moet een project o.a. passen binnen het thema “Positieve gezondheid” en minimaal twee kennisinstellingen betrekken bij het oplossen van het project.

Uitdagingen zijn onder andere het betrekken van professionals, kwetsbaarheid (vervanging en kennisborging bij het vertrek van mensen), zichtbaarheid, financiën en eigenaarschap. Om hierin tegemoet te komen wordt de samenwerkingsstructuur in ’s-Hertogenbosch de komende jaren geprofessionaliseerd: het bestuurlijk overleg gaat van 2 naar 4 keer per jaar, de wethouder zal ingezet worden als primus inter pares, en de projecten worden ingebed.

Tilburg: synergie stuurgroep en projectleider

Ook in Tilburg was al een duidelijke wil om samen te werken toen de City Deal Kennis Maken zich aandiende, zegt Rob van den Hurk, senior-adviseur Economie en Hoger Onderwijs bij gemeente Tilburg. ‘We begonnen een samenwerking met Fontys Hogescholen en Tilburg University, waarbij we even zoekende waren, maar elkaar vonden in bereidheid en vertrouwen’.

‘Eerst moet je op ambtelijk en uitvoerend niveau commitment verwerven bij de onderwijsinstellingen. Op bestuurlijk niveau vonden ze elkaar makkelijk, maar belangrijk is dat het je lukt de ambtelijke en uitvoerende organisaties (wetenschap, lectoren, docenten, studenten) voldoende in stelling te brengen om dit te organiseren. Dat is gelukt. We vonden elkaar in een sociaal-innovatieve wijkaanpak, gericht op “elk kind verdient een goede start”. Onder die paraplu hangen drie projecten: wijkinterventies, SmartStart en Community School, waarop ‘multidisciplair’ (dus door allerlei instellingen en studies) wordt samengewerkt’.

De rol van de gemeente is onder meer het identificeren van maatschappelijke opgaven, het creëren van draagvlak vinnen de eigen organisatie, partijen te enthousiasmeren en een doortastende projectleider aanstellen. Een stuurgroep (met daarin vertegenwoordigers van Fontys, Tilburg University en de gemeente) voert projectdoelen aan en de projectleider is er om de stuurgroepleden continu op scherp te zetten. Projectleider en stuurgroep zijn sparringpartners. Van den Hurk: ‘Als er synergie is tussen stuurgroep en projectleider kom je samen een heel eind.’