‘Reframing zit eigenlijk in de kernopdracht van elke overheid’

Diverse steden en maatschappelijke organisaties kijken al naar de toekomst door middel van reframing. Ook tijdens de Dag van de Stad is het programmaonderdeel Ontwerpateliers al voor de tweede keer aan de hand van deze ontwerpmethode ingericht.  Hoogleraar en oprichter van het design- en innovatiebureau Reframing Studio Matthijs van Dijk vertelt waarom het zo belangrijk is om een voorstelling te maken van de toekomst.

Wat doe je precies met reframing?

Van Dijk: “De essentie is dat je in een toekomstige samenleving stapt. De vraag is dus niet wat je wilt met de samenleving van vandaag, maar wat je wilt met die van morgen. Denk aan een maatschappelijk vraagstuk als de energietransitie, dat kost decennia. Je wilt vermijden dat alle ideeën waarvan je nu denkt dat ze betekenisvol zijn voor de samenleving, over dertig jaar volstrekt zijn achterhaald. Hoe kunnen die ideeën in sync zijn met de tijd waarin ze zich ook manifesteren in de samenleving? Daarin zit de grote opgave. Als we dingen willen bedenken die er écht toe doen, zullen we ons dus eerst een voorstelling moeten maken van de toekomst. Pas dan kunnen we begrijpen wat relevant is op het moment dat ideeën werkelijkheid worden.”

Maar hoe kun je nu weten wat de toekomst brengt?

“Daar heb ik samen met mijn collega Paul Hekkert onderzoek naar gedaan op de TU Delft. We zeggen niet dat we weten hoe de toekomst eruitziet, maar we kunnen wel een notie krijgen van die toekomst. Bij het voorstellen van de toekomst proberen we te vermijden dat je het te veel wilt verbeelden, want dat kan juist een valkuil zijn. Hoe hoog zijn de gebouwen? Hoe ziet het verkeer eruit als we zelfrijdende auto’s hebben rijden? De essentie is eigenlijk dat je niet eerst nadenkt over wat mensen doen, maar welke condities invloed hebben op hun gedrag in die toekomst. Volgens Darwin is elk organisme in balans met zijn omgeving. Daar sluiten we bij aan. We kunnen de toekomst niet voorspellen, maar misschien wel de condities die invloed hebben op het gedrag van de samenleving. En die kunnen we best goed duiden. Als we begrijpen welke condities van invloed zijn, kunnen we gaan nadenken hoe de samenleving zich dan manifesteert. Dat is een fundamentele stap om te maken en daar hebben we met Reframing Studio allerlei tools voor ontwikkeld.”

Matthijs van Dijk

Wat voor condities in de toekomst kunnen we aan denken?

“Er zijn eigenlijk twee soorten condities die we meenemen: degenen die veranderen en die niet veranderen. Een voorbeeld van een veranderende conditie is hoe ons eetgedrag verandert. Steeds meer mensen worden flexitariër of veganist. Je ziet een enorme verschuiving hoe we omgaan met eten, en hoe we daarmee willen omgaan als samenleving. Deze trend kunnen we doortrekken de toekomst in. Deze kennis kun je dus gebruiken als component voor de reframing van een maatschappelijk vraagstuk als voedselverspilling of afval. Condities die niet veranderen zijn bijvoorbeeld wetmatigheden, die we met de wetenschap hebben ontdekt. Denk aan het psychologische principe van inspraak. Als je je stem kan laten horen, voel je je gezien door de ander. Dat zal in de toekomst net zo belangrijk zijn. In de wisselwerking tussen de condities zijn ook weer allerlei reacties mogelijk van burgers. Daarom is er niet een éénsoortige toekomst waarin de samenleving zich op één manier verhoudt tot een thema. Je wilt juist gaan ontrafelen. Welke opinies, welk gedrag bestaat er eigenlijk in die toekomstige samenleving? Daarin moet je ook meerdere disciplines meenemen om de complexiteit van de samenleving te ontrafelen. Daar ligt ook de opgave. Omarm de complexiteit.”

Hoe doe je dat?

“In al die condities, die omgevingsfactoren van de toekomst, proberen we patronen te ontdekken die we uiteindelijk kunnen terug brengen naar een framework. Dat framework leert ons uiteindelijk de diversiteit van gedragingen en opvattingen van mensen in de toekomst in te zien ten opzichte van een bepaald thema. We zoeken naar een maximale diversiteit, met een minimum aan complexiteit.”

Kun je een voorbeeld geven van reframing in de praktijk?

“Onze projecten beginnen vaak uit gemeenschappelijke interesse. We willen samen de blik richten op een thema waarin we allebei zijn geïnteresseerd. Daarom praten we niet over opdrachtgeverschap, maar meer over samenwerking. Momenteel werken we bijvoorbeeld aan het project Redesigning Psychiatry, dat de transitie wil aanjagen naar een netwerk voor de geestelijke gezondheidszorg. In dat project wordt ingezoomd op het handelen van mensen die een zorgvraag hebben, om vandaaruit met een eigen strategie te werken aan een beter mentaal evenwicht. Het project is een groot samenwerkingsverband met zorgprofessionals, filosofen, GGZ-instellingen, universiteiten en ervaringsdeskundigen. We kijken niet alleen hoe we een sector kunnen creëren zonder wachtlijsten, maar vooral naar de vraag wat precies psychisch welzijn is, en of we daarvan niet een nieuwe definitie nodig hebben. Misschien hebben we dan ook wel een hele andere zorgpraktijk nodig? Als je samen nadenkt over de kern der dingen ga je verder dan alleen praten over symptomen oplossen, zoals wachtlijsten. In dit project beschouwen we psychische problemen niet als individuele problemen, maar als interactie-problemen, dus in relatie met jezelf (waar de aandoening dus nog steeds een plek heeft), met anderen, je omgeving en tijd. Psychisch welzijn wordt nu heel erg gezien als het behandelen van een aandoening. Wij denken dat het juist interessant en relevant kan zijn om te kijken naar de niet-wenselijke patronen die je zelf moeilijk kunt doorbreken. Stel je hebt een psychische kwetsbaarheid en dat leidt tot een moeilijke relatie met je partner. Daardoor slaap je niet meer goed, en gaat je werk ook weer slechter. Alles is verbonden met elkaar. Hoe zitten die patronen in elkaar en wat is de sleutel om het te doorbreken. Behandeling wordt dan een heel ander ding. Misschien ligt de opgave wel niet bij jou, maar bij je partner of familie?”

Wat voor werk doen jullie met de reframing methode voor overheden?

“We hebben met allerlei gemeenten samengewerkt, waaronder Amsterdam en Rotterdam, werken voor ministeries en hebben momenteel een project lopen met de provincie Noord-Holland. Twee jaar geleden zijn we  in samenwerking met het ministerie van OCW begonnen met Future Lab. De opgave hier is om de informatiehuishouding van de toekomst in te richten. We hebben daarover een visie gemaakt. Dan gaat het om vragen als: Wat is informatie die nodig is voor de toekomstige samenleving? Hoe wil de overheid zich daartoe verhouden? En welke informatievoorziening en informatiehuishouding is dan nodig om te gaan ontwikkelen. We hebben samen met ICTU een spin-off daarvan opgezet om Young Potentials te begeleiden met het omgaan met deze visie en hoe ze die informatiehuishouding kunnen gaan vormgeven. Voor de directie Informatie en Inkoop van het ministerie van Justitie en Veiligheid kijken we hoe we ervoor kunnen zorgen dat hun ICT-systemen maatschappelijk relevant zijn. Voor het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat werken we samen met Deltares aan het hoogwaterbeschermingsprogramma. Hoe verhoudt de samenleving zich in 2100 tot water en waterveiligheid? Hoe kunnen we die inzichten gebruiken om inrichting te geven aan ons landschap? Hoe biedt je burgers  handelingsmogelijkheden in zo’n opgave? Hoogheemraadschappen doen fantastisch werk, maar daar merkt de burger niet veel van. Behalve dan als de serviceverlening stopt.  Dat je een dissatisfier wordt voor burgers, wil je eigenlijk zien te vermijden. Door burgers handelingsperspectief te geven maak je zo’n thema meer embedded in de samenleving. Dan wordt het echt een thema van de maatschappij en niet een taak van een bepaalde uitvoeringsorganisatie.”

Zou je iedereen aanraden, die bezig is met maatschappelijke vraagstukken, om reframing in te zetten om een blik te werpen op de eigen toekomst?

“Als je als organisatie het langere termijnperspectief bent verloren en je bent je daarvan bewust, dan kan reframing een ongelofelijk belangrijke tool zijn. Reframing zit eigenlijk in de kernopdracht van elke overheidsorganisatie. Het gaat tenslotte over wat we met de samenleving willen en niet over de eigen reorganisatie of het eigen werken. Dit is een manier om dat weer scherp te krijgen. Ik ben momenteel veel in contact met de regeringscommissaris Informatie, over hoe we rijksoverheid en burgers als eenheid kunnen zien in plaats van ‘binnen en buiten’ of ‘wij en zij’, boven of onder. De zogeheten ‘blik naar buiten toe’, daar wil ik van af.”

Meer weten over reframing? www.reframingstudio.com.

Lees meer over Loket Ontwerpkracht.