Een gezonde en duurzame voedselkeuze is essentieel voor een gezonde en duurzame toekomst. Iedereen, van jong tot oud, zou toegang moeten hebben tot gezond, duurzaam en betaalbaar voedsel. Uit onderzoek blijkt dat in onze steden – en met name in kwetsbare wijken – het voedselaanbod de afgelopen jaren is toegenomen en steeds ongezonder is geworden.

De ambitie van deze City Deal is om de voedselomgeving in 2030 overwegend gezond en duurzaam te maken. Vooral rond scholen, in openbare gebouwen, in supermarkten, catering en horeca. Hiermee dragen we bij aan fitheid, vitaliteit, preventie van ziekten en op een natuur, milieu en klimaatsysteem in balans.

Op de Dag van de Stad kun je je door experts en andere stedelijke professionals laten bijpraten en inspireren over innovaties in stedelijke vraagstukken. De Dag van de Stad is al jarenlang een hooggewaardeerd evenement door de mix van topsprekers, excursies, ontwerpateliers en inhoudelijke deelsessies. Bekijk het programma en meld je snel aan.

Ook City Deals ontbreken natuurlijk niet op de Dag van de Stad. In diverse deelsessies word je door City Deals bijgepraat over actuele ontwikkelingen rond hun thema. Wil je daar bij zijn, reserveer dan bij je aanmelding snel een plekje, want het aantal plekken per sessie is beperkt!

In onze agenda lichten we graag een aantal deelsessies uit. Bijvoorbeeld de deelsessie Gezonde verleidingen voor een gezonde voedselomgeving.

Deelsessie Gezonde verleidingen voor een gezonde voedselomgeving.

Gemeenten willen en moeten zorgen voor een gezonde voedselomgeving, maar hoe doe je dat als er rondom stations, scholen en in kwetsbare wijken het makkelijker is om ongezonde voeding te krijgen dan gezonde voeding? In de stad liggen de ongezonde voedselkeuzen voor het oprapen en het aanbod van ongezond voedsel neemt sterk toe. In deze sessie – een initiatief van de City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving – gaan we in op de mogelijkheden en onmogelijkheden van gemeenten om hier wat aan te kunnen doen. Op welke manieren kun je ingrijpen in de voedselomgeving?  Een sessie die laat zien wat gemeenten kunnen doen om een gezonde keuze te stimuleren vanwege de urgentie omdat onze voedselomgeving ons eetpatroon bepaalt.

Op welke manier kunnen gemeentes invloed krijgen op het voedselaanbod in hun steden?  Dit complexe vraagstuk los je niet op vanuit achter je bureau. Om in de praktijk uit te zoeken wat wel en niet werkt, zijn Amsterdam, Ede, Rotterdam en Utrecht een proeftuin gestart. Hierin wordt geëxperimenteerd met verschillende interventies en aanpakken. 

Proeftuinen: 

• Amsterdam – Eerste Oosterparkstraat 
• Amsterdam  – Amsterdamse Poort
• Amsterdam – Dijkgraafplein
• Ede – Stationsomgeving
• Ede – Spindopplein
• Rotterdam – Boulevard Zuid
• Utrecht – Cartesius

Amsterdam Oost: Eerste Oosterparkstraat 

In de levendige Eerste Oosterparkstraat komen verschillende functies samen: wonen, winkelen en horeca. Overdag is het hierdoor druk op straat. Bewoners ervaren veel overlast van geluid, zwerfafval en stank.  De gemeente Amsterdam wil in deze straat een gezondheids-en kwaliteitsimpuls geven aan de horeca en ook het aanbod diverser te maken. Het aanbod moet minder gericht zijn op afhaal. Dat is ook een wens van de bewoners. Zij hebben ook aangegeven geen uitbreiding van horeca te willen, omdat dit tot meer overlast zou leiden.  

In nauwe samenwerking met diverse betrokken partijen, werkt de gemeente aan een nieuw horeca-ambitieplan. Hierin wordt een gezonder voedselaanbod- volgens normen van de Schijf van Vijf – nadrukkelijk opgenomen. Door gezondere voedselopties aan te bieden en een gevarieerd horeca landschap te creëren, streeft Amsterdam naar een buurt waar bewoners zich thuis voelen en waar een gezonde leefomgeving wordt gestimuleerd.

Bekijk de factsheet.

Amsterdam Zuidoost: Amsterdamse Poort

Foto: Edwin van Eis – Gemeente Amsterdam

Bijlmer Centrum, in het stadsdeel Zuidoost in Amsterdam, is volop in ontwikkeling: de komende twintig jaar worden er 39.000 woningen bijgebouwd en de bevolking zal naar verwachting verdubbelen.

De komende jaren vindt er een herontwikkeling plaats in de Amsterdamse poort, om het weer tot het hart van Zuidoost te laten groeien. Dit biedt ook kansen voor een gezonder en diverser voedselaanbod in het winkelgebied. En dat is hard nodig, want overgewicht en obesitas komen in Zuidoost meer voor (52%) dan in de rest van de stad (39%). Uit onderzoek blijkt dat veel (71%) inwoners van Bijlmer Centrum regelmatig eten bestellen bij fastfoodketens, dönerzaken of snackbars. Ze geven aan wel een gevarieerder en gezonder aanbod te willen eten, mits dit ook betaalbaar is.

De gemeente Amsterdam wil daarom het voedselaanbod gezonder maken en verkent samen met  de ontwikkelaars van het gebied de mogelijkheden om afspraken te maken voor een gezonde voedselomgeving. Hierbij wil de gemeente rekening houden met multiculturele karakter van het gebied.

Bekijk de factsheet

Amsterdam Dijkgraafplein: herinrichting

Foto: Edwin van Eis – Gemeente Amsterdam

De Punt, onderdeel van stadsdeel Nieuw-West, telt momenteel 6334 inwoners.  

De wijk kent veel uitdagingen. 40%  van de bewoners heeft een lage sociaal-economische status (SES) en van alle 99 Amsterdamse wijken krijgt De Punt in Nieuw-West het slechtste cijfer op leefbaarheid. Overgewicht en obesitas komen in Nieuw-West vaker voor dan stedelijk; 51% van de inwoners heeft overgewicht (stedelijk: 39%) en 18% heeft obesitas (stedelijk: 11%).  

Rondom het Dijkgraafplein, het hart van de Punt, is het aangeboden voedsel vooral ongezond. Zo zijn er meerdere fastfood-aanbieders en afhaalmogelijkheden te vinden.  De gemeente heeft in het kader van deze pilot de uitdagingen en kansen van het Dijkgraafplein door Gezonde Stad vast laten leggen in een kaart. Deze liggen vooral op het gebied van leefbaarheid en gezondheid. Er zijn interviews met de verschillende partners in de wijk gehouden, waaruit bleek dat het ook in deze wijk belangrijk is rekening te houden met het multiculturele karakter van het gebied en de aanwezige voedselculturen te blijven representeren.  

Bekijk de factsheet

Ede: Lokaal voedsel binnen handbereik op station Ede-Wageningen

Dankzij de samenwerking tussen de gemeente, NS en oprichter Lukas Lagerweij konden reizigers en bezoekers van het treinstation Ede-Wageningen genieten van gezonde, duurzame en lokale producten. In food pop-up store the Pantry, die opende in september 2022, verkochten leveranciers uit de FoodValley regio hun voedsel, van vers tot kant-en-klaar.

De Pantry heeft moeten sluiten. Toch kan het project worden beschouwd als een succesverhaal. De relaties tussen NS en de gemeente, die door het project ontstaan zijn, hebben de bouwstenen gelegd voor projecten in de toekomst. Waar de NS eerst niet nadacht over een gezonde en duurzame voedselomgeving op treinstations, heeft de spoorwegmaatschappij de gemeente nu een ruimte op het nieuwe station van Ede aangeboden die kan dienen als nieuwe gezonde, duurzame en lokale voedselhub.

Ede, Parkweg-Spindopplein: Samen werken aan een gezond menu 

De gemeente Ede heeft samen met geïnteresseerde horecaondernemers stappen ondernomen om het voedselaanbod in de Parkweg en het Spindopplein gezonder en duurzamer te maken.  De ondernemers kregen verschillende vormen van ondersteuning aangeboden. Ze kregen advies over gezonde gerechten, het aanpassen van bestaande gerechten en kookworkshops om te laten zien hoe gezond, duurzaam en smakelijk gekookt kan worden. Ook kregen ze hulp bij het uitvoeren van klanttevredenheidsonderzoeken. 

Van de zestien benaderde ondernemers hebben uiteindelijk twaalf enthousiast deelgenomen aan dit initiatief. Inmiddels is het voedselaanbod aan de Parkweg en op het Spindopplein een stukje gezonder en duurzamer. Zo zijn er nieuwe vegaburgers te bestellen en kan je er pasta’s halen met meer groente. Advies- en projectbureau Greendish heeft de gemeente bij dit initiatief ondersteund. Greendish monitort ook de voortgang en effectiviteit en levert in 2025 een rapportage op.    

Lees de factsheet

Rotterdam: Boulevard Zuid

Hillesluis heeft circa. 12.000 inwoners. 57% van de volwassenen in de wijk lijdt aan overgewicht, waarvan 21% ernstig. Het doel van deze proeftuin is om een gevarieerder en gezonder voedselaanbod te creëren, dat aansluit op de behoeftes van de bewoners en in het specifiek inwoners met een laag inkomen. In Rotterdam vinden ze het belangrijk om niet over de wijk te praten, maar met de wijk. Daarom wordt er nauw samengewerkt met mensen die wonen of werken in en rondom de Beijerlandselaan.  

Diëtisten en huisartsenpraktijken kunnen een belangrijke rol spelen in het motiveren van mensen om gezondere keuzes te maken. Ook horeca ondernemers vormen een belangrijke schakel. Aan de Beijerlandselaan zitten 240 ondernemers. Vijftig ondernemers verkopen voedsel, waarvan achtendertig fastfood. Dat is beduidend meer dan in de rest van de stad. Samen met horeca ondernemers worden de mogelijkheden verkend om iets anders dan enkel fastfood aan te bieden.   

Toch erkent de gemeente dat niet alleen het voedselaanbod zelf mensen ongezonde keuzes laat maken. Nibud heeft berekend dat een gezin van ouders en twee kinderen € 16,14 nodig heeft om één dag gezonde voeding te eten. Heel veel mensen in het gebied van de Beijerlandselaan hebben dit budget niet. Daarom is Rotterdam samen met de City Deal partners aan het onderzoeken hoe voedselaanbod niet alleen gezonder en duurzamer kan worden, maar ook toegankelijk en vanzelfsprekend voor iedereen.  

 Lees ook dit artikel over de Beijerlandselaan

Bekijk de factsheet.

Cartesius in Utrecht:  Een blue zone in ontwikkeling  

Cartesius Utrecht – Healthy Urban Living

Hoe maak je van een nieuwe woonwijk een gezonde stadswijk? Dit is de kernvraag voor de gebiedsontwikkeling Cartesius in Utrecht, bij station Zuilen. Ontwikkelaars MRP en Ballast Nedam Development onderzoeken in samenwerking met de gemeente Utrecht en NS Stations, hoe ze van Cartesius een gezonde en duurzame leefomgeving kunnen maken, geïnspireerd op de wetenschap van de Blue Zones. Het doel: een duurzame, groene stadswijk met alles voor een langer gezond en gelukkig leven.   

Cartesius is een grootschalige gebiedsontwikkeling. Hier worden de komende jaren ruim 3000 woningen gebouwd. Cartesius wordt een levendige, duurzame en gezonde stadswijk met parken, een basisschool, een sporthal, horeca en verschillende voorzieningen. Bovendien komt er een supermarkt met een biologisch en gezond assortiment en ook op de basisschool en in de sportkantines kan je voor gezonde voedselopties kiezen.  
De resultaten van deze gezondheidsgerichte maatregelen worden gemeten in de Volksgezondheidsmonitor.  

Bekijk de factsheet

Partners van de City Deal Gezonde en Duurzame voedselomgeving doen regelmatig onderzoek. Ook worden er diverse producten ontwikkeld die gemeenten kunnen helpen bij het werken aan een gezonde voedselaanbod. Op deze pagina vind je diverse onderzoeken en relevante cijfers

Feiten en Cijfers

Wist je dat:

• In arme buurten twee keer zoveel aanbieders van ongezond voedsel te vinden zijn als in in rijke buurten
• 91 % van het aanbod in de horeca ongezond is
• voor elke euro die wordt besteed an voorlichting over gezond eten, wordt zo’n 2000 euro besteed aan reclame voor ongezond eten.

Wil je meer feiten en cijfers over de voedselomgeving? Bekijk dan deze factsheet

Onderzoek naar de voedselomgeving:

• De Universiteit van Amsterdam heeft in 2020 – in opdracht van de GGD van de Gemeente Amsterdam – onderzoek gedaan naar het juridisch instrumentarium voor een gezonde voedselomgeving.  Raadpleeg dit onderzoek online.
• Het rapport Gemeentelijk instrumentarium voor een gezonde voedselomgeving‘ geeft een overzicht van welke mogelijkheden
  er voor gemeenten zijn om in te grijpen in de voedselomgeving met het huidige (en toekomstige) gemeentelijke instrumentarium.

Onderzoek naar voedsel en armoede:

• Wat kunnen gemeenten doen om buurtinitiatieven waar mensen samen koken en eten te ondersteunen? En kunnen gemeenten deze initiatieven gebruiken als vliegwiel om het gezamenlijk eten van gezond en lokaal voedsel te stimuleren? Stichting Ulebelt onderzocht het in opdracht van de City Deal.
• De gemeente Amsterdam heeft in januari 2023 een onderzoek uitgevoerd naar de aard en omvang van de groep die problemen heeft met de betaalbaarheid van gezonde voeding. Dit onderzoek is nu vergeleken met Den Haag, Almere, Ede, Rotterdam, Haarlem en Utrecht. De resultaten vind je hier.

Hoe kunnen gemeente invloed krijgen op het voedselaanbod in hun stad? Dit complexe vraagstuk los je niet op vanuit achter je bureau. Om in de praktijk uit te zoeken wat wel en niet werkt, startten de gemeenten Amsterdam, Ede, Rotterdam en Utrecht in 2021 een aantal proeftuinen. In deze wijken werd geëxperimenteerd met verschillende interventies en aanpakken. Lily Kramer, Karin de Jager en Martien Hagens blikken drie jaar na de start terug op deze werkwijze.

Ongezond eten is in ons straatbeeld niet te missen: het is overal aanwezig, in de binnen stad, rondom scholen en op stations. Dit ongezonde aanbod beïnvloedt onbewust de dagelijkse voedselkeuzes van mensen. Om de gezondheid van hun inwoners te beschermen, willen veel gemeenten een betere balans in het voedselaanbod in de stad, maar momenteel missen zij de juridische middelen om het voedselaanbod effectief te reguleren.

Karin de Jager, gemeente Rotterdam: ‘Gemeenten hebben niet de mogelijkheid om bijvoorbeeld te zeggen: ‘In deze straat zitten al meerdere fastfoodketens, nu willen we graag een ondernemer met een gezond aanbod.’ Met deze proeftuinen wilden we onderzoeken welke mogelijkheden er zijn binnen de huidige wetgeving om het aanbod te sturen. Daarnaast denken we dat we op een aantal punten nog veel kunnen leren: hoe staan verschillende partijen hierin en welke kansen en obstakels komen we bij bewoners en ondernemers tegen?’

In Amsterdam werd gekozen voor drie locaties met verschillende opgaven en verschillende stakeholders. Lily Kramer: ‘In Amsterdam Zuidoost ging het om de vernieuwing van een winkelgebied, waar vooral de ontwikkelaar een belangrijke speler was. In Amsterdam Oost kwamen juist de ondernemers in beeld. Deze verschillende opgaven gaven een mooi zicht in de verschillende belangen: een ontwikkelaar heeft een bouwopgave, ondernemers moeten winst maken, en bewoners willen graag prettig wonen.’

Ede koos voor het stationsgebied en de nabijgelegen Parkweg en Spindopplein. ’Onze insteek was gericht op samenwerking,’ legt Martien Hagens uit. ‘We missen inderdaad de juridische kaders om invloed uit te oefenen op het voedselaanbod in de stad. Maar wat kunnen we bereiken als we samenwerken met de partijen rondom het station en de ondernemers op dit plein?’ Uit deze samenwerking ontstond een pop up store op het station waar, lokale producten werden verkocht. In de Parkweg en het Spindopplein ging Ede samen met geïnteresseerde horecaondernemers aan de slag om hun menukaart gezonder en duurzamer te maken.

Goede samenwerking
Om de voedselomgeving aan te pakken zonder juridische middelen, is een goede samenwerking nodig met partijen die de dezelfde urgentie voelen. ‘Je hebt echt ambassadeurs nodig. In Rotterdam hadden we het geluk dat de stadsmarinier van dit gebied het thema een warm hart toedroeg. Stadsmariniers werken in opdracht van de burgemeester en zetten zich in voor de veiligheid en leefbaarheid van Rotterdam. Dat zorgde voor een hele mooie entree richting bijv. de ondernemersvereniging,’ legt Karin uit. Rotterdam ging aan de slag op de Boulevard Zuid en de Beijerlandselaan, waar het aanbod ongezond eten groter is dan in andere delen van de stad. ‘Daar staat tegenover dat als enthousiaste mensen uit de wijk verdwijnen en bijv. een andere baan krijgen, dat echt gevolgen heeft voor de samenwerking. Dan zet je weer een paar stappen terug.’

‘Een gezonde voedselomgeving wordt niet door iedereen als prioriteit gezien. In Amsterdam Zuidoost en Nieuw-West spelen ook veel andere problemen die heel urgent zijn: overlast, drugsgebruik, sociale problematiek. De stadsdelen en andere belanghebbenden willen dat graag eerst op orde hebben, voordat ze met een gezonder aanbod aan de slag kunnen gaan.’

Hebben de proeftuinen iets aan het aanbod veranderd? ‘Niet in Rotterdam’, zegt Karin stellig. ‘Veel ondernemers in onze proeftuin hebben al moeite om het hoofd boven water te houden. Dan is er weinig ruimte om te experimenteren. Bovendien, als er een aanbieder stopt, dan is er veel aan gelegen om leegstand te voorkomen. Wat al snel weer leidt tot een nieuwe aanbieder van ongezond eten.

‘Ook in Amsterdam is weinig enthousiasme over het resultaat. ‘Het is wel gelukt om een zin te krijgen in een convenant en er is een horeca-ambitieplan opgesteld waar gezond aanbod ook een onderdeel van is, maar het is te vrijblijvend,’ aldus Lily Kramer. ‘Je loopt er toch tegen aan dat je niet de juridische middelen hebt om echt hierop te sturen.’

Voedselwet
De partners van de City Deal hopen daarom op de komst van een voedselwet. ‘We missen op dit moment een effectief sturingsmiddel,’ legt Martien uit. ‘Een voedselwet kan helpen om het aanbod in gebieden waar het overwegend ongezond is, beter te reguleren en bij te sturen.’ Karin voegt toe: Het helpt als we de optie hebben om bij nieuwe ondernemers te zeggen: ‘Het aanbod in deze straat is te ongezond, we willen juist een gezondere keuze toevoegen.’

Is er dan niks positiefs te melden? Zeker wel,’ zegt Lily overtuigend. ‘We hebben geleerd wat er nodig is om de voedselomgeving te veranderen. Wat weten nu beter wat werkt en we hebben nu meer inzicht in wat we moeten doen.’

Martien voegt nog een positieve ervaring toe: ‘Bij de horecaondernemers die in Ede deelnamen zien we wel aanpassingen in hun menu. Een ondernemer was zo enthousiast dat hij een tweede zaak is begonnen met alleen vegetarische burgers. Tegelijkertijd zijn dat kleine druppeltjes in een hele grote emmer. Een voedselwet met een beter sturingsmechanisme gaat ons zeker helpen om grotere stappen te zetten!’

———-

Karin de Jager, beleidsadviseur, Gemeente Rotterdam

Lily Kramer, projectleider GGD Amsterdam

Martien Hagens, projectmanager, Gemeente Ede

Helaas groeit het aanbod van ongezond en niet duurzaam geproduceerd voedsel. Dat zorgt voor gezondheidsschade én schade aan natuur. Meer dan de helft van alle volwassen Nederlanders heeft overgewicht én niet duurzaam geproduceerd voedsel zorgt voor een onhoudbare uitstoot van broeikasgassen ontbossing en verlies aan biodiversiteit.

Goed voedselaanbod is essentieel voor een gezonde en duurzame toekomst. In de City Deal gezonde en duurzame voedselomgeving werken we daar aan.  We willen dat het voedselaanbod in 2030 overwegend gezond én duurzaam is, vooral in kwetsbare wijken, rond scholen en in openbare gebouwen.

Drie werklijnen
Om de transitie naar een gezond en duurzaam voedselsysteem mogelijk te maken, voor álle inwoners, werken de partners van de City Deal samen in drie werklijnen die elkaar kunnen versterken:

• In de eerste werklijn werken partners aan een verandering van de voedselomgeving, in eerste plaats de fysieke omgeving, zoals winkels, horeca en kantines. Daarnaast onderzoeken we ook de mogelijkheden om de digitale voedselomgeving (apps, webwinkels) in positieve zin te beïnvloeden.
• De tweede werklijn gaat over het stapsgewijze veranderen van het eetpatroon. We willen gezond duurzaam voedsel aantrekkelijk maken voor specifieke doelgroepen door aan te sluiten bij drijfveren en leefwereld. Dit doen we door aan te haken bij levensgebeurtenissen, zoals op jezelf gaan wonen als jong volwassene. Ook willen we bijdragen aan het veranderen van cultureel bepaalde voedselroutines en het veranderen van de sociale norm binnen specifieke groepen.
• In de derde werklijn houden partners zich bezig met is het vergroten van het aandeel lokaal voedsel. Het stimuleren van vraag en aanbod van lokaal voedsel draagt bij aan meer bewustzijn over waar ons voedsel vandaan komt én zorgt voor een lagere kostprijs waardoor ook mensen met een lager inkomen vers voedsel uit de regio kunnen kopen.

Partners:
De City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving is gestart in oktober 2021 en hierin werken elf steden, drie departementen en diverse kenniscentra samen. Het gaat om de volgende partijen: de gemeenten Almere, Amsterdam, Ede, Groningen, Haarlem, Leiden, Rotterdam, Utrecht, Den Haag, Tilburg, Venlo en Wageningen en de provincie Zuid-Holland. Het  Voedingscentrum, JOGG, Taskforce Korte Keten, en de Flevo Campus. En de Ministeries van LNV VWS, BZK en  Platform 31. Eind 2022 is de Provincie Zuid-Holland ook aangesloten.

Ook deelnemen?
Regelmatig krijgen we verzoeken van gemeenten die ook willen deelnemen aan deze City Deal. Meer informatie staat in dit document.

City Deal Voedsel op de stedelijke agenda.
Deze City deal komt voort uit de City Deal Voedsel op de stedelijke agenda. Hierin werkten 12 Nederlandse steden, 3 ministeries en de Provincie Gelderland samen om lokaal voedselbeleid te versterken en zo bij te dragen aan de voedseltransitie. Op deze website vind je een aantal van de beste praktijken (‘recepten’). Hier vind je de contacten en inspiratie om ook aan de slag te gaan met een gezond, veilig en ecologisch houdbaar voedselsysteem voor iedereen in en rond de stad. Deze City Deal is in december 2020 afgerond.

Relevante onderzoek

• De Universiteit van Amsterdam heeft in 2020 – in opdracht van de GGD van de Gemeente Amsterdam – onderzoek gedaan naar het juridisch instrumentarium voor een gezonde voedselomgeving.  Raadpleeg dit onderzoek online.
• Het rapport Gemeentelijk instrumentarium voor een gezonde voedselomgeving‘ geeft een overzicht van welke mogelijkheden
  er voor gemeenten zijn om in te grijpen in de voedselomgeving met het huidige (en toekomstige) gemeentelijke instrumentarium.

‘Doe het in één keer goed!  Zorg ervoor dat scholen worden geholpen gezonde maaltijden aan te bieden, die voldoen aan de Schijf van Vijf.’ Dat schrijven de wethouders van de City Deal steden en experts in een brief aan leden van de Tweede Kamer die woensdag vergaderen over het voortzetten Programma Schoolmaaltijden.

In de brief stellen de ondertekenaars verheugd te zijn met het voornemen van het kabinet om het Programma Schoolmaaltijden met een jaar te verlengen. Momenteel maken ruim 350.000 kinderen en 2100 scholen gebruik van het programma, dat als doel heeft om te voorkomen dat kinderen met honger in de klas zitten en om de kansengelijkheid te vergroten. Dit geeft aan dat de voortzetting voldoet aan een zeer grote vraag.

‘Om van deze schoolmaaltijden een gezonde maaltijd te maken is een logisch stap. Zeker gelet op het effectief inzetten van beperkte middelen. Scholen helpen om het in één keer goed te doen past ook binnen de ambities van het hoofdlijnenakkoord van VVD, NSC, BBB en PVV, waarin staat dat preventie centraal staat om de gezondheid te verbeteren, gezondheidsverschillen te verkleinen en de zorgvraag te beheersen, ‘ zo staat in de brief.

Uit onderzoek blijkt dat het aanbieden van een gezonde schoollunch ervoor zorgt dat kinderen meer groente, fruit en bruin- en volkorenbrood eten en minder suikerhoudende dranken drinken. Door kinderen op jonge leeftijd gezond eetgedrag aan te leren, leggen we de basis voor gezonde voedingsgewoonten gedurende het gehele leven. De wethouders en experts maken zich al jaren grote zorgen over de toenemende prevalentie van overgewicht en de gezondheidsimpact daarvan op onze inwoners. Sinds de jaren tachtig is overgewicht onder volwassenen in Nederland verdubbeld. De helft van alle volwassenen is momenteel te zwaar.

Actie is nodig
De kinderen van nu zijn de volwassenen van morgen: jong geleerd is dus oud gedaan. Daarbij komt dat overgewicht twee keer zo vaak voorkomt onder kinderen met laagopgeleide ouders als bij kinderen met hoogopgeleide ouders. Van de kinderen met laagopgeleide ouders had 6 % obesitas, tegen 2 % van de kinderen met hoogopgeleide ouders. De onderliggende redenen van overgewicht zijn complex en niet met één maatregel op te lossen. Maar het is duidelijk dat actie ondernemen nodig is. Het aanbod van ongezond voedsel neemt namelijk sterk toe, met name in wijken waar veel mensen met een lage sociaaleconomische status wonen. Als deze lijn doorzet, dan heeft over 20 jaar 62% van de Nederlandse volwassenen overgewicht en maken grote kans op aandoeningen als diabetes en hart- en vaatziekten.

De City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving verwelkomt een nieuwe partner. En niet zomaar één! Een gemeente vol ambitie: waar meer dan 1200 kinderen per jaar moestuinles krijgen, sinds 2012 actief voedselbeleid wordt gevoerd en waar zelfs een wethouder is met de eiwittransitie in haar portefeuille. Groningen is de elfde gemeente die zich aansluit!

De gemeente Groningen presenteerde vlak voor de zomer haar ambitieuze plannen met de routekaart Voedsel- en Eiwittransitie. Hierin wordt duidelijk uiteengezet wat voor stad Groningen in 2050 wil zijn. ‘Een stad met een volledig circulaire landbouw, waar inwoners kunnen en willen kiezen voor gezond en duurzaam voedsel, waarbij 70 procent van de eiwitten uit plantaardige bronnen komt,’ licht Hilde Lavell van de gemeente Groningen toe. ‘Daarnaast willen we dat onze leefomgeving stimuleert tot het maken van gezonde en duurzame keuzes.

De routekaart beschrijft de stappen om deze doelen te realiseren, aan de hand van drie sporen: voedselproductie, -consumptie en -omgeving. ‘Productie gaat over hoe voedsel wordt geproduceerd door zowel boeren als de verwerkende industrie,’ legt Hilde uit. Binnen het thema consumptie bieden we onze inwoners handvatten om gezondere en duurzamere keuzes te maken, bijvoorbeeld kookworkshops op scholen. Bij de voedselomgeving gaat het om een betere balans tussen gezond en ongezond voedselaanbod rondom scholen, in winkelstraten en kwetsbare wijken en het stimuleren van meer eetbaar groen in de openbare ruimte.’

De routekaart is een visie en tegelijkertijd een uitnodiging aan alle partijen uit de voedselketen, van producent tot consument, om samen aan de voedseltransitie te werken. ‘Als gemeente kun je dit systeem niet alleen veranderen, je hebt verschillende partners nodig om mee samen te werken,’ zegt Hilde. ‘We gaan daarom graag in gesprek met alle partijen om te kijken hoe we gezamenlijk de transitie kunnen bereiken.’

De routekaart is net voor de zomer gepresenteerd maar dat betekent niet dat Groningen de afgelopen jaren heeft stilgezeten. Op tal van vlakken is gewerkt aan het stimuleren van een gezonder en duurzamere manier van leven. ‘Ieder jaar krijgen 1.200 leerlingen les op de schooltuinen die al meer dan 50 jaar bestaan. Van de kleuters tot aan groep 8. Ook zijn er kookworkshops voor kinderen op scholen en bij buurthuizen. Lekker, leuk en gezond,’ aldus Hilde. Ook aan ondernemers wordt gedacht. De gemeente Groningen ondersteunt – samen met Greendish – horecaondernemers bij het verduurzamen van hun menukaart. ‘Het gaat dan om het aanbieden van meer plantaardige keuzes, maar ook om voedselverspilling tegen te gaan.’

Wethouder Eiwittransitie
Groningen heeft sinds 2022 een wethouder met de eiwittransitie in haar portefeuille. Kirsten de Wrede is daarmee de eerste wethouder eiwittransitie in Nederland, wat destijds best voor wat fronsende wenkbrauwen zorgden. ‘Natuurlijk zijn er mensen die vinden dat je dit moet overlaten aan de markt, maar er is ook een groeiend besef dat een omslag nodig is naar een duurzaam en gezond eetpatroon en dat dat samengaat met de eiwittransitie,’ constateert Hilde. ‘We hebben ons gecommitteerd aan klimaatdoelen en we vinden dat wij onze rol moeten pakken: voor het klimaat en voor de gezondheid van onze inwoners.’

Hilde kijkt uit naar de samenwerking in de City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving. ‘We willen grote stappen zetten, maar willen voorkomen dat we niet steeds zelf het wiel moeten uitvinden. Door samen te werken en kennis te delen met deze andere koplopers, kunnen we samen de transitie naar een gezond en duurzaam voedselsysteem versnellen. Ik kijk er naar uit!’

Lea Smeijsters liep het afgelopen half jaar stage bij Agenda Stad, wat resulteerde in haar masterthesis: ‘Bouwen aan een gezonde stad: Kansen en uitdagingen voor een gezonde voedselomgeving bij gebiedsontwikkeling’. In haar onderzoek combineerde ze twee City Deals: ‘Gezonde en Duurzame Voedselomgeving’ en ‘Dynamische Binnensteden’. Een mooi voorbeeld van hoe de kruisbestuiving van kennis en ervaring binnen Agenda Stad kan leiden tot een innovatieve insteek. We spreken Lea over haar onderzoek, resultaten en toekomstplannen.

Hoe ben je gekomen op dit onderwerp?
Ik heb een Bachelor Gezondheid en Maatschappij gedaan aan de Wageningen University & Research, waar ik werd gegrepen door hoe je met goed beleid de omgeving kan beïnvloeden en een gezonde samenleving kan bevorderen. Hier werd mijn interesse voor de stedelijke kant gewekt, wat ertoe geleid heeft dat ik bij de Universiteit Utrecht terechtkwam voor mijn master Urban and Economic Geography. Toen ik de vacature bij Agenda Stad voorbij zag komen werd ik dan ook meteen enthousiast van de combinatie gezondheid en stedelijke omgeving!

Hoe kwamen de twee verschillende City Deals samen in jouw onderzoek?
Vastgoedontwikkelaars en -beleggers zijn nauwelijks bezig met een gezonde voedselomgeving in gebiedsontwikkeling en gemeenten nemen het doorgaans niet op in tenderuitvragen. Met de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving wordt er op verschillende manieren gekeken naar hoe mensen gestimuleerd kunnen worden gezond te eten. Als je kijkt naar de daadwerkelijke voedselaanbieders kom je al snel bij de City Deal Dynamische Binnensteden terecht: hoe maak je de binnenstad aantrekkelijk, veilig en toekomstbestendig? We kennen allemaal het beeld van het stationsgebied met tien snackbars naast elkaar. Hoe doorbreek je dat? Zo grepen de twee City Deals mooi in elkaar samen. Het gouden ei heb ik natuurlijk niet zomaar gevonden in mijn thesis, maar wat wel bleek is dat bewustwording aan het begin van het traject heel belangrijk is.

Hoe heb je deze verschillende vakgebieden – voedsel en vastgoed – samengebracht?
Voor het theoretisch kader heb ik de literatuur over voedselomgeving en stedelijke gebiedsontwikkeling met behulp van de Multi Level Perspective theorie gecombineerd. De centrale vraag is: welke kansen en uitdagingen zijn er om de transitie naar een gezonde voedselomgeving te bevorderen binnen het proces van gebiedsontwikkeling? Dit heb ik onderzocht door middel van de drie kernprocessen van niche-innovaties. De kans van slagen is veel groter als je op drie kernprocessen goed scoort: visie en verwachtingen, netwerk en samenwerking en leerprocessen. Zo kan een initiatief gaan van een nichemarkt naar een gangbaar alternatief.

Hoe zorgen we ervoor gezonde voedselaanbieders makkelijker een plek kunnen krijgen bij gebiedsontwikkeling?
Het begint al bij de vraag wat een gezonde voedselaanbieder is, hoe beoordelen we dat? Daar wordt in de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving nu aan gewerkt, dat zou een belangrijk handvat kunnen zijn. In de gebiedsontwikkeling Cartesius in Utrecht is een lijst opgesteld met voorstellen waar een supermarkt aan kan voldoen om een gezonde supermarkt te zijn. Deze lijst is meegenomen in de onderhandelingen met supermarkten. Zoiets zou vaker gedaan kunnen worden, uiteraard met goede en het liefst transparante onderbouwing.

Zelfs als je dat goed gedefinieerd hebt, zit op dit moment wet- en regelgeving in de weg om hier harde eisen aan te stellen. Het bestemmingsplan is niet specifiek genoeg om bepaalde aanbieders uit te sluiten. Bij de vastgoedsector zie je meer de houding dat als de markt – dus de klanten – erom vragen, zij hier zeker op in wil springen. Anders zou er een financiële prikkel vanuit de overheid moeten zijn.

Het voedselaanbod is daarnaast maar één onderdeel van het totale vraagstuk. Hoe zorg je er bijvoorbeeld voor dat mensen met een kleinere portemonnee toch voor gezond eten kunnen kiezen? Dat zit hem niet alleen in het aanbod op straat, daar is ook bredere voorlichting voor nodig en andere marketing.

Wat zijn de belangrijkste uitkomsten van je onderzoek?
Het begint allemaal bij de gemeente die het in een Omgevingsvisie moet opnemen, daar vloeit de rest uit voort. Anders is het te makkelijk voor een vastgoedpartij om er jaren later toch niet mee aan de slag te gaan omdat het voor het financiële plaatje minder positief is. Ook het verder bouwen aan netwerken en kennis delen is erg belangrijk. Alleen al de verschillende afdelingen binnen de gemeenten zelf kunnen beter samenwerken, maar ook kennisinstellingen en maatschappelijk organisaties zoals bijvoorbeeld het Voedingscentrum kunnen beter erbij betrokken worden.

In mijn interviews hoorde ik vaak dat de kennisinstellingen nauwelijks aan bod komen in het proces van gebiedsontwikkeling. In plaats van dat een voedselexpert meekijkt in de initiatieffase, is er nu pas helemaal aan het einde van een ontwikkeling een belegger die kijkt welke partij interesse heeft in de plint. Dit proces zou je veel eerder sámen richting kunnen geven.

Het is daarnaast belangrijk om dezelfde verwachtingen te hebben bij alle stakeholders in de gebiedsontwikkeling. Dat kan met workshops en kennissessies in de initiatieffase verbeterd worden. Mensen moeten geënthousiasmeerd worden en eigenaarschap voelen. Tot slot moeten we niet vergeten dat naast de markt en de overheid er ook een verantwoordelijkheid ligt bij de burger.

Waarom past jouw onderzoek goed bij het instrument dat de City Deal is, waar innovatie en kennisdeling centraal zijn?
Er zijn te weinig referentieprojecten waarvan afgekeken kan worden, dus het is veel ‘learning by doing’. Daarbij is het essentieel dat tussenresultaten gedeeld worden en de kennis geborgd wordt. Hoe wordt er gemonitord en hard gemaakt dat een gezonde voedselomgeving bijdraagt aan de gezondheid van de bewoners van een gebied? Dat soort onderzoeken gaan over vele jaren, maar zo geef je wel een hele concrete incentive om hiermee aan de slag te gaan. De City Deal Gezonde Voedselomgeving is hier nu mee bezig. Wat goed aansluit bij de City Deal Dynamische Binnensteden is hoe je bij de invulling van panden de vastgoedpartijen echt meekrijgt in dit verhaal. Het zou niet alleen een kwestie moeten zijn van juridisch opleggen – wat momenteel geeneens mogelijk is – maar van gezamenlijk het belang zien en het mogelijk maken.

Wat heeft je het meest verrast bij de interviews die je hebt afgenomen met de vastgoedpartijen en gemeentes?
Vastgoedpartijen staan erg positief tegenover het incorporeren van een gezonde voedselomgeving in hun gebiedsontwikkelingen. Er werd eigenlijk heel pragmatisch tegenaan gekeken: als de wil er is vanuit beide kanten, kan het in een contract gezet worden en gaan we ermee aan de slag. Bij de gemeentes hoorde ik vaak dat het onderwerp veel meer leeft dan bijvoorbeeld 10 jaar geleden. Dat heeft zich nog onvoldoende vertaald naar concrete actie, maar daar lijkt de tijd nu wel rijp voor.

Je bent nu afgestudeerd en staat aan het begin van je carrière. Ga je door met dit onderwerp?
Zeker! Het is een heel actueel thema waar steeds meer aandacht voor is en wat ook steeds belangrijker wordt. We worden zwaarder en ongezonder in Nederland. Ik begin met een verdiepend onderzoek bij de WUR, wat meer gericht is op reclame over (on)gezonde voedselaanbieders. Als ik daar eind dit jaar klaar mee ben weet ik nog niet wat de vervolgstap is. Er zijn nog zoveel kansen om hiermee aan de slag te gaan en daar kijk ik naar uit.

Download hier de thesis en bekijk de Infographic Gezonde voedselomgeving bij gebiedsontwikkeling. Deze infographic biedt een begrijpelijk overzicht per fase van de gebiedsontwikkeling, waarmee gemeenten aan de slag kunnen om een gezonde voedselomgeving meer te implementeren binnen het proces van gebiedsontwikkeling. 

Begin 2024 heeft Joost Rijkhoff, student Bestuurskunde Universiteit Leiden, voor de City Deals Gezonde en duurzame voedselomgeving en Dynamische binnensteden een eerste beknopte verkenning gedaan naar juridische mogelijkheden om het aanbod van ongezond voedsel te kunnen weren. De scope van het onderzoek was beperkt. Echter, de bevindingen zijn zodanig dat ze kansrijke aangrijpingspunten opleveren voor nader onderzoek voor beide City Deals. De belangrijkste aanbeveling van zijn onderzoek is, dat gemeenten een gezonde voedselomgeving in tenders moeten opnemen, zodat aandacht voor dit onderwerp van ontwikkelaars vereist wordt. Hiervoor is het uiteraard van belang dat een gezonde voedselomgeving integraal onderdeel van de ruimtelijke visie uitmaakt.

In navolging van Joost Rijkhoff, werkt masterstudent Urban and Economic Geography aan de Universiteit Utrecht Lea Smeijsters aan haar afstudeerscriptie over dit onderwerp. Hierbij richt ze zich op het proces van gebiedsontwikkeling, en de kansen en uitdagingen binnen dit proces om een gezonde voedselomgeving te bevorderen. De resultaten van haar onderzoek worden in de tweede helft van 2024 op deze site gepubliceerd. Een verwijzing naar die publicatie zal dan ook aan deze pagina worden toegevoegd.

Lees hier de verkenning van Joost Rijkhoff.