Een gezonde en duurzame voedselkeuze is essentieel voor een gezonde en duurzame toekomst. Iedereen, van jong tot oud, zou toegang moeten hebben tot gezond, duurzaam en betaalbaar voedsel. Uit onderzoek blijkt dat in onze steden – en met name in kwetsbare wijken – het voedselaanbod de afgelopen jaren is toegenomen en steeds ongezonder is geworden.

De ambitie van deze City Deal is om de voedselomgeving in 2030 overwegend gezond en duurzaam te maken. Vooral rond scholen, in openbare gebouwen, in supermarkten, catering en horeca. Hiermee dragen we bij aan fitheid, vitaliteit, preventie van ziekten en op een natuur, milieu en klimaatsysteem in balans.

Op de Dag van de Stad kun je je door experts en andere stedelijke professionals laten bijpraten en inspireren over innovaties in stedelijke vraagstukken. De Dag van de Stad is al jarenlang een hooggewaardeerd evenement door de mix van topsprekers, excursies, ontwerpateliers en inhoudelijke deelsessies. Bekijk het programma en meld je snel aan.

Ook City Deals ontbreken natuurlijk niet op de Dag van de Stad. In diverse deelsessies word je door City Deals bijgepraat over actuele ontwikkelingen rond hun thema. Wil je daar bij zijn, reserveer dan bij je aanmelding snel een plekje, want het aantal plekken per sessie is beperkt!

In onze agenda lichten we graag een aantal deelsessies uit. Bijvoorbeeld de deelsessie Gezonde verleidingen voor een gezonde voedselomgeving.

Deelsessie Gezonde verleidingen voor een gezonde voedselomgeving.

Gemeenten willen en moeten zorgen voor een gezonde voedselomgeving, maar hoe doe je dat als er rondom stations, scholen en in kwetsbare wijken het makkelijker is om ongezonde voeding te krijgen dan gezonde voeding? In de stad liggen de ongezonde voedselkeuzen voor het oprapen en het aanbod van ongezond voedsel neemt sterk toe. In deze sessie – een initiatief van de City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving – gaan we in op de mogelijkheden en onmogelijkheden van gemeenten om hier wat aan te kunnen doen. Op welke manieren kun je ingrijpen in de voedselomgeving?  Een sessie die laat zien wat gemeenten kunnen doen om een gezonde keuze te stimuleren vanwege de urgentie omdat onze voedselomgeving ons eetpatroon bepaalt.

Op welke manier kunnen gemeentes invloed krijgen op het voedselaanbod in hun steden?  Dit complexe vraagstuk los je niet op vanuit achter je bureau. Om in de praktijk uit te zoeken wat wel en niet werkt, zijn Amsterdam, Ede, Rotterdam en Utrecht een proeftuin gestart. Hierin wordt geëxperimenteerd met verschillende interventies en aanpakken. 

Proeftuinen: 

• Amsterdam – Eerste Oosterparkstraat 
• Amsterdam  – Amsterdamse Poort
• Amsterdam – Dijkgraafplein
• Ede – Stationsomgeving
• Ede – Spindopplein
• Rotterdam – Boulevard Zuid
• Utrecht – Cartesius

Amsterdam Oost: Eerste Oosterparkstraat 

In de levendige Eerste Oosterparkstraat komen verschillende functies samen: wonen, winkelen en horeca. Overdag is het hierdoor druk op straat. Bewoners ervaren veel overlast van geluid, zwerfafval en stank.  De gemeente Amsterdam wil in deze straat een gezondheids-en kwaliteitsimpuls geven aan de horeca en ook het aanbod diverser te maken. Het aanbod moet minder gericht zijn op afhaal. Dat is ook een wens van de bewoners. Zij hebben ook aangegeven geen uitbreiding van horeca te willen, omdat dit tot meer overlast zou leiden.  

In nauwe samenwerking met diverse betrokken partijen, werkt de gemeente aan een nieuw horeca-ambitieplan. Hierin wordt een gezonder voedselaanbod- volgens normen van de Schijf van Vijf – nadrukkelijk opgenomen. Door gezondere voedselopties aan te bieden en een gevarieerd horeca landschap te creëren, streeft Amsterdam naar een buurt waar bewoners zich thuis voelen en waar een gezonde leefomgeving wordt gestimuleerd.

Bekijk de factsheet.

Amsterdam Zuidoost: Amsterdamse Poort

Foto: Edwin van Eis – Gemeente Amsterdam

Bijlmer Centrum, in het stadsdeel Zuidoost in Amsterdam, is volop in ontwikkeling: de komende twintig jaar worden er 39.000 woningen bijgebouwd en de bevolking zal naar verwachting verdubbelen.

De komende jaren vindt er een herontwikkeling plaats in de Amsterdamse poort, om het weer tot het hart van Zuidoost te laten groeien. Dit biedt ook kansen voor een gezonder en diverser voedselaanbod in het winkelgebied. En dat is hard nodig, want overgewicht en obesitas komen in Zuidoost meer voor (52%) dan in de rest van de stad (39%). Uit onderzoek blijkt dat veel (71%) inwoners van Bijlmer Centrum regelmatig eten bestellen bij fastfoodketens, dönerzaken of snackbars. Ze geven aan wel een gevarieerder en gezonder aanbod te willen eten, mits dit ook betaalbaar is.

De gemeente Amsterdam wil daarom het voedselaanbod gezonder maken en verkent samen met  de ontwikkelaars van het gebied de mogelijkheden om afspraken te maken voor een gezonde voedselomgeving. Hierbij wil de gemeente rekening houden met multiculturele karakter van het gebied.

Bekijk de factsheet

Amsterdam Dijkgraafplein: herinrichting

Foto: Edwin van Eis – Gemeente Amsterdam

De Punt, onderdeel van stadsdeel Nieuw-West, telt momenteel 6334 inwoners.  

De wijk kent veel uitdagingen. 40%  van de bewoners heeft een lage sociaal-economische status (SES) en van alle 99 Amsterdamse wijken krijgt De Punt in Nieuw-West het slechtste cijfer op leefbaarheid. Overgewicht en obesitas komen in Nieuw-West vaker voor dan stedelijk; 51% van de inwoners heeft overgewicht (stedelijk: 39%) en 18% heeft obesitas (stedelijk: 11%).  

Rondom het Dijkgraafplein, het hart van de Punt, is het aangeboden voedsel vooral ongezond. Zo zijn er meerdere fastfood-aanbieders en afhaalmogelijkheden te vinden.  De gemeente heeft in het kader van deze pilot de uitdagingen en kansen van het Dijkgraafplein door Gezonde Stad vast laten leggen in een kaart. Deze liggen vooral op het gebied van leefbaarheid en gezondheid. Er zijn interviews met de verschillende partners in de wijk gehouden, waaruit bleek dat het ook in deze wijk belangrijk is rekening te houden met het multiculturele karakter van het gebied en de aanwezige voedselculturen te blijven representeren.  

Bekijk de factsheet

Ede: Lokaal voedsel binnen handbereik op station Ede-Wageningen

Dankzij de samenwerking tussen de gemeente, NS en oprichter Lukas Lagerweij konden reizigers en bezoekers van het treinstation Ede-Wageningen genieten van gezonde, duurzame en lokale producten. In food pop-up store the Pantry, die opende in september 2022, verkochten leveranciers uit de FoodValley regio hun voedsel, van vers tot kant-en-klaar.

De Pantry heeft moeten sluiten. Toch kan het project worden beschouwd als een succesverhaal. De relaties tussen NS en de gemeente, die door het project ontstaan zijn, hebben de bouwstenen gelegd voor projecten in de toekomst. Waar de NS eerst niet nadacht over een gezonde en duurzame voedselomgeving op treinstations, heeft de spoorwegmaatschappij de gemeente nu een ruimte op het nieuwe station van Ede aangeboden die kan dienen als nieuwe gezonde, duurzame en lokale voedselhub.

Ede, Parkweg-Spindopplein: Samen werken aan een gezond menu 

De gemeente Ede heeft samen met geïnteresseerde horecaondernemers stappen ondernomen om het voedselaanbod in de Parkweg en het Spindopplein gezonder en duurzamer te maken.  De ondernemers kregen verschillende vormen van ondersteuning aangeboden. Ze kregen advies over gezonde gerechten, het aanpassen van bestaande gerechten en kookworkshops om te laten zien hoe gezond, duurzaam en smakelijk gekookt kan worden. Ook kregen ze hulp bij het uitvoeren van klanttevredenheidsonderzoeken. 

Van de zestien benaderde ondernemers hebben uiteindelijk twaalf enthousiast deelgenomen aan dit initiatief. Inmiddels is het voedselaanbod aan de Parkweg en op het Spindopplein een stukje gezonder en duurzamer. Zo zijn er nieuwe vegaburgers te bestellen en kan je er pasta’s halen met meer groente. Advies- en projectbureau Greendish heeft de gemeente bij dit initiatief ondersteund. Greendish monitort ook de voortgang en effectiviteit en levert in 2025 een rapportage op.    

Lees de factsheet

Rotterdam: Boulevard Zuid

Hillesluis heeft circa. 12.000 inwoners. 57% van de volwassenen in de wijk lijdt aan overgewicht, waarvan 21% ernstig. Het doel van deze proeftuin is om een gevarieerder en gezonder voedselaanbod te creëren, dat aansluit op de behoeftes van de bewoners en in het specifiek inwoners met een laag inkomen. In Rotterdam vinden ze het belangrijk om niet over de wijk te praten, maar met de wijk. Daarom wordt er nauw samengewerkt met mensen die wonen of werken in en rondom de Beijerlandselaan.  

Diëtisten en huisartsenpraktijken kunnen een belangrijke rol spelen in het motiveren van mensen om gezondere keuzes te maken. Ook horeca ondernemers vormen een belangrijke schakel. Aan de Beijerlandselaan zitten 240 ondernemers. Vijftig ondernemers verkopen voedsel, waarvan achtendertig fastfood. Dat is beduidend meer dan in de rest van de stad. Samen met horeca ondernemers worden de mogelijkheden verkend om iets anders dan enkel fastfood aan te bieden.   

Toch erkent de gemeente dat niet alleen het voedselaanbod zelf mensen ongezonde keuzes laat maken. Nibud heeft berekend dat een gezin van ouders en twee kinderen € 16,14 nodig heeft om één dag gezonde voeding te eten. Heel veel mensen in het gebied van de Beijerlandselaan hebben dit budget niet. Daarom is Rotterdam samen met de City Deal partners aan het onderzoeken hoe voedselaanbod niet alleen gezonder en duurzamer kan worden, maar ook toegankelijk en vanzelfsprekend voor iedereen.  

 Lees ook dit artikel over de Beijerlandselaan

Bekijk de factsheet.

Cartesius in Utrecht:  Een blue zone in ontwikkeling  

Cartesius Utrecht – Healthy Urban Living

Hoe maak je van een nieuwe woonwijk een gezonde stadswijk? Dit is de kernvraag voor de gebiedsontwikkeling Cartesius in Utrecht, bij station Zuilen. Ontwikkelaars MRP en Ballast Nedam Development onderzoeken in samenwerking met de gemeente Utrecht en NS Stations, hoe ze van Cartesius een gezonde en duurzame leefomgeving kunnen maken, geïnspireerd op de wetenschap van de Blue Zones. Het doel: een duurzame, groene stadswijk met alles voor een langer gezond en gelukkig leven.   

Cartesius is een grootschalige gebiedsontwikkeling. Hier worden de komende jaren ruim 3000 woningen gebouwd. Cartesius wordt een levendige, duurzame en gezonde stadswijk met parken, een basisschool, een sporthal, horeca en verschillende voorzieningen. Bovendien komt er een supermarkt met een biologisch en gezond assortiment en ook op de basisschool en in de sportkantines kan je voor gezonde voedselopties kiezen.  
De resultaten van deze gezondheidsgerichte maatregelen worden gemeten in de Volksgezondheidsmonitor.  

Bekijk de factsheet

Partners van de City Deal Gezonde en Duurzame voedselomgeving doen regelmatig onderzoek. Ook worden er diverse producten ontwikkeld die gemeenten kunnen helpen bij het werken aan een gezonde voedselaanbod. Op deze pagina vind je diverse onderzoeken en relevante cijfers

Feiten en Cijfers

Wist je dat:

• In arme buurten twee keer zoveel aanbieders van ongezond voedsel te vinden zijn als in in rijke buurten
• 91 % van het aanbod in de horeca ongezond is
• voor elke euro die wordt besteed an voorlichting over gezond eten, wordt zo’n 2000 euro besteed aan reclame voor ongezond eten.

Wil je meer feiten en cijfers over de voedselomgeving? Bekijk dan deze factsheet

Onderzoek naar de voedselomgeving:

• De Universiteit van Amsterdam heeft in 2020 – in opdracht van de GGD van de Gemeente Amsterdam – onderzoek gedaan naar het juridisch instrumentarium voor een gezonde voedselomgeving.  Raadpleeg dit onderzoek online.
• Het rapport Gemeentelijk instrumentarium voor een gezonde voedselomgeving‘ geeft een overzicht van welke mogelijkheden
  er voor gemeenten zijn om in te grijpen in de voedselomgeving met het huidige (en toekomstige) gemeentelijke instrumentarium.

Onderzoek naar voedsel en armoede:

• Wat kunnen gemeenten doen om buurtinitiatieven waar mensen samen koken en eten te ondersteunen? En kunnen gemeenten deze initiatieven gebruiken als vliegwiel om het gezamenlijk eten van gezond en lokaal voedsel te stimuleren? Stichting Ulebelt onderzocht het in opdracht van de City Deal.
• De gemeente Amsterdam heeft in januari 2023 een onderzoek uitgevoerd naar de aard en omvang van de groep die problemen heeft met de betaalbaarheid van gezonde voeding. Dit onderzoek is nu vergeleken met Den Haag, Almere, Ede, Rotterdam, Haarlem en Utrecht. De resultaten vind je hier.

Helaas groeit het aanbod van ongezond en niet duurzaam geproduceerd voedsel. Dat zorgt voor gezondheidsschade én schade aan natuur. Meer dan de helft van alle volwassen Nederlanders heeft overgewicht én niet duurzaam geproduceerd voedsel zorgt voor een onhoudbare uitstoot van broeikasgassen ontbossing en verlies aan biodiversiteit.

Goed voedselaanbod is essentieel voor een gezonde en duurzame toekomst. In de City Deal gezonde en duurzame voedselomgeving werken we daar aan.  We willen dat het voedselaanbod in 2030 overwegend gezond én duurzaam is, vooral in kwetsbare wijken, rond scholen en in openbare gebouwen.

Drie werklijnen
Om de transitie naar een gezond en duurzaam voedselsysteem mogelijk te maken, voor álle inwoners, werken de partners van de City Deal samen in drie werklijnen die elkaar kunnen versterken:

• In de eerste werklijn werken partners aan een verandering van de voedselomgeving, in eerste plaats de fysieke omgeving, zoals winkels, horeca en kantines. Daarnaast onderzoeken we ook de mogelijkheden om de digitale voedselomgeving (apps, webwinkels) in positieve zin te beïnvloeden.
• De tweede werklijn gaat over het stapsgewijze veranderen van het eetpatroon. We willen gezond duurzaam voedsel aantrekkelijk maken voor specifieke doelgroepen door aan te sluiten bij drijfveren en leefwereld. Dit doen we door aan te haken bij levensgebeurtenissen, zoals op jezelf gaan wonen als jong volwassene. Ook willen we bijdragen aan het veranderen van cultureel bepaalde voedselroutines en het veranderen van de sociale norm binnen specifieke groepen.
• In de derde werklijn houden partners zich bezig met is het vergroten van het aandeel lokaal voedsel. Het stimuleren van vraag en aanbod van lokaal voedsel draagt bij aan meer bewustzijn over waar ons voedsel vandaan komt én zorgt voor een lagere kostprijs waardoor ook mensen met een lager inkomen vers voedsel uit de regio kunnen kopen.

Partners:
De City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving is gestart in oktober 2021 en hierin werken acht steden, drie departementen en diverse kenniscentra samen. Het gaat om de volgende partijen: de gemeenten Almere, Amsterdam, Ede, Haarlem, Rotterdam, Utrecht, Den Haag en Wageningen. Het  Voedingscentrum, JOGG, Taskforce Korte Keten, en de Flevo Campus. En de Ministeries van LNV VWS, BZK en  Platform 31. Eind 2022 is de Provincie Zuid-Holland ook aangesloten. In dit organogram staat wie deelneemt aan welk onderdeel.

Ook deelnemen?
Regelmatig krijgen we verzoeken van gemeenten die ook willen deelnemen aan deze City Deal. Meer informatie staat in dit document.

City Deal Voedsel op de stedelijke agenda.
Deze City deal komt voort uit de City Deal Voedsel op de stedelijke agenda. Hierin werkten 12 Nederlandse steden, 3 ministeries en de Provincie Gelderland samen om lokaal voedselbeleid te versterken en zo bij te dragen aan de voedseltransitie. Op deze website vind je een aantal van de beste praktijken (‘recepten’). Hier vind je de contacten en inspiratie om ook aan de slag te gaan met een gezond, veilig en ecologisch houdbaar voedselsysteem voor iedereen in en rond de stad. Deze City Deal is in december 2020 afgerond.

Relevante onderzoek

• De Universiteit van Amsterdam heeft in 2020 – in opdracht van de GGD van de Gemeente Amsterdam – onderzoek gedaan naar het juridisch instrumentarium voor een gezonde voedselomgeving.  Raadpleeg dit onderzoek online.
• Het rapport Gemeentelijk instrumentarium voor een gezonde voedselomgeving‘ geeft een overzicht van welke mogelijkheden
  er voor gemeenten zijn om in te grijpen in de voedselomgeving met het huidige (en toekomstige) gemeentelijke instrumentarium.

Wat kunnen gemeenten doen om buurtinitiatieven waar mensen samen koken en eten te ondersteunen? En hoe kunnen gemeenten deze initiatieven gebruiken als vliegwiel om het gezamenlijk eten van gezond en lokaal voedsel te stimuleren? Stichting Ulebelt onderzocht het in opdracht van de City Deal.

In Nederland moet maar liefst 14 procent rondkomen van een laag inkomen. Gezond eten is dan vaak moeilijk. Daarnaast leven veel mensen alleen, die niet voor zichzelf willen of kunnen koken en eten. In heel Nederland zijn lokale voedselinitiatieven die met tal van vrijwilligers hun stads-, dorp- of wijkgenoten helpen aan een gezamenlijke, gezonde en duurzame maaltijd.

In de buurtrestaurants die Ulebelt onderzocht, kunnen bewoners vaak tegen kostprijs aanschuiven voor een warme, zelf gekookte en vaak gezonde maaltijd. Deze restaurants zijn laagdrempelig, dichtbij en goedkoop. Ze hebben de potentie om gezondheidsachterstanden terug te dringen, ontmoetingen te faciliteren en een sociaal netwerk te versterken. Bovendien kunnen buurtrestaurants als vliegwiel worden ingezet om het eten van vers en lokaal voedsel te bevorderen.

Impact vergroten
Veel buurtinitiatieven zouden graag hun impact willen vergroten. Sommigen willen graag meer mensen aan tafel, anderen geven aan de diversiteit aan deelnemers te willen uitbreiden: meer mensen met een migratie-achtergrond of meer niet-kwetsbare mensen aan tafel hebben, zodat het concept meer genormaliseerd wordt. Ook benoemen buurtrestaurants vaak dat ze graag meer met lokaal geproduceerd voedsel willen koken.

Gemeenten willen buurtinitiatieven vaak ondersteunen. Dat is vaak ook hard nodig, want om een betaalbare, gezonde maaltijd te bieden is geld, huisvesting en een stabiele organisatie nodig. Ulebelt adviseert gemeenten o.a. om bestaande buurtrestaurants in beeld te brengen en onder de aandacht te brengen van wijkbewoners. Ook adviseert het om te onderzoeken wat elk buurtrestaurant nodig heeft om te overleven en te groeien.

Lees het onderzoek

De overheid moet burgers beschermen tegen een ongezonde leefomgeving – tegen bijvoorbeeld luchtverontreiniging en geluidsoverlast, maar ook tegen een ongezonde voedselomgeving. Maar hoe bepaal je hoe gezond of ongezond de voedselomgeving in een bepaald gebied is, zodat deze, net als de luchtkwaliteit, gereguleerd kan worden?

Een interdisciplinair team van juristen en gezondheids- en voedingswetenschappers, geleid door de UvA en Amsterdam UMC, is er voor het eerst in geslaagd om de voedselomgeving uit te drukken als een omgevingswaarde. De onderzoekers onderzochten een meetinstrument waarmee buurten en straten op een betrouwbare manier een ‘voedselomgevingsscore’ krijgen. De uitkomsten van het onderzoek bieden handvatten om de voedselomgeving in de toekomst te kunnen reguleren. Dit onderzoek is in opdracht van de gemeente Amsterdam en in samenwerking met de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving.

Een gezonde voedselomgeving is belangrijk in de strijd tegen ernstige aandoeningen zoals obesitas, diabetes type 2 en hart- en vaatziekten. ‘Nederland krijgt steeds meer de vorm van een ‘voedselmoeras’. Bijna altijd en overal is een overvloed aan ongezond eten en drinken beschikbaar’, aldus hoogleraar Gezondheidsrecht en -beleid Anniek de Ruijter.

‘In ons onderzoek uit 2020 concludeerden we al dat de Nederlandse overheid, op grond van Europese en nationale regelgeving, de verplichting heeft om zijn inwoners te beschermen tegen een ongezonde leefomgeving, en dus ook tegen een ongezonde voedselomgeving. Als de keuze voor gezond voedsel beperkt is, moeten overheden – volgens het voorzorgsbeginsel – actieve maatregelen nemen. Maar de maatregelen die tot nu toe worden genomen om een gezondere voedselomgeving te realiseren, zoals ambities in het preventieakkoord, hebben een vrijblijvend karakter.’

Meten is weten
In de nieuwe studie, die een vervolg is op het eerdere onderzoek, is het team op zoek gegaan naar de ruimtelijke, juridische aanknopingspunten om de voedselomgeving te kunnen reguleren. Onderzoekers Coosje Dijkstra en Wilma Waterlander van de afdeling Public & Occupational Health van Amsterdam UMC zijn eerst gaan kijken hoe gemeten kan worden hoe gezond de voedselomgeving is. In samenhang deden De Ruijter en Bastiaan Wallage onderzoek naar de juridische voorwaarden waaraan moet worden voldaan voor deze metingen. Deze samenwerking leidde uiteindelijk tot de ontwikkeling van een meetinstrument met een afwegingskader (figuur 1).

Amsterdamse winkelstraat
Aan de basis van het meetinstrument staat een eerder ontwikkelde voedselomgevingsscore op basis van een zogenoemde Delphi-studie met experts. De onderzoekers testten de betrouwbaarheid hiervan door in een winkelstraat in Amsterdam het totale voedselaanbod te inventariseren. Aan de hand van de Schijf van Vijf-criteria van het Voedingscentrum bepaalden ze in hoeverre producten, en vervolgens het hele assortiment van een voedselaanbieder, gezond waren. De resultaten lieten zien dat 77% van het totale voedselaanbod in de straat niet binnen de Schijf van Vijf viel. Vervolgens hebben de onderzoekers de totale voedselomgevingsscore voor de winkelstraat berekend door de voedselomgevingsscore van alle individuele voedselaanbieders bij elkaar op te tellen. De totale score voor de winkelstraat was negatief (-77). ‘Dat betekent dat de voedselomgeving een negatieve invloed heeft op de voedingskeuzes en mogelijk op de gezondheid van inwoners’, aldus Dijkstra  . ‘De score geeft ook aan dat ongezonde voedselaanbieders het gebied domineren.’

Toelaten nieuwe winkels
Doordat de onderzoekers de voedselomgeving op gebiedsniveau kwantitatief inzichtelijk hebben weten te maken, wordt het mogelijk een passende omgevingswaarde vast te stellen. Deze waarde kan als basis dienen voor een afwegingskader waarmee gemeenten de voedselomgeving kunnen reguleren, bijvoorbeeld door in een bepaald gebied nieuwe winkels die voedsel verkopen, al dan niet toe te laten.

Download het onderzoeksrapport

Het rapport is opgesteld door juristen en voedings- en gezondheidswetenschappers van de UvA, Amsterdam UMC, Vrije Universiteit Amsterdam en de WUR, in opdracht van de gemeente Amsterdam en in samenwerking met de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving.

Lees meer over het onderzoek uit 2020

Maar liefst een op de vijf inwoners in de steden Amsterdam, Den Haag, Almere, Ede, Rotterdam, Haarlem en Utrecht bevinden zich in een kwetsbare positie en heeft daardoor mogelijk moeite met het bekostigen van gezond voedsel. In de grotere steden is deze groep mensen groter, maar het patroon dat ouderen vaker kwetsbaar zijn is zichtbaar in alle steden. Dit geldt ook voor eenoudergezinnen en gezinnen met oudere kinderen of grote gezinnen.

Dat blijkt uit een analyse onder de zeven steden, die is gemaakt in opdracht van de City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving. In dit onderzoek is gekeken naar hoe waarschijnlijk het is dat mensen moeite hebben met het betalen van gezonde voeding, het aantal inwoners met problematische schulden en de keuzes die mensen maken bij de aankoop van voedsel.

Maaltijd overslaan
Mensen met een laag inkomen slaan ook wel eens een maaltijd over omdat er niet genoeg geld is. Dat blijkt uit de enquête onder inwoners van Amsterdam, Rotterdam en Utrecht. Hieruit blijkt ook dat mensen met een laag inkomen minder vaak groente eten dan gemiddeld. Ongeveer de helft van deze groep eet 6 of 7 keer per week een zelfgemaakte warme maaltijd, dit is lager dan gemiddeld onder alle inkomensgroepen.

Betaalbaarheid is voor mensen met een laag inkomen de belangrijkste drijfveer bij het kiezen en kopen van voedsel. Zij geven aan dat ze gezonder zouden eten als ze meer geld zouden hebben. Dat geldt voor maar liefst 58% van de Rotterdammers met een laag inkomen en ook in Amsterdam is dat aandeel hoog (83%).

Gezond en betaalbaar voor iedereen
Om de kansen op een goede gezondheid te vergroten is het belangrijk dat mensen gezond eten. De gemeente Amsterdam heeft in januari 2023 een onderzoek uitgevoerd naar de aard en omvang van de groep die problemen heeft met de betaalbaarheid van gezonde voeding. Dit onderzoek is nu vergeleken met Den Haag, Almere, Ede, Rotterdam, Haarlem en Utrecht.

Deze steden werken samen in de City Deal gezonde en duurzame voedselomgeving. Hierin werken tien steden, een provincie, drie ministeries, het Voedingscentrum en diverse maatschappelijk organisaties gedurende vier jaar samen aan een gezond, duurzaam en betaalbaar voedselaanbod.

Download de factsheet

De hele dag door maken we keuzes in wat we eten. Vaak onbewust. Deze beslissingen worden mede beïnvloed door een aantal belangrijke factoren: persoonlijke kenmerken zoals opvoeding en kennis, en externe invloeden zoals sociale omgeving en wetgeving. Maar er is één factor die bijzonder prominent aanwezig is: reclame. Vaak zonder dat we het doorhebben, beïnvloedt het subtiel ons gedrag, stuurt het onze keuzes en vormt het onze gewoonten.

Voedselreclame is non-stop aanwezig, de hele dag door. In advertenties, in bushokjes, op de radio en via social media. Zo aanwezig dat we het normaal vinden. En juist daar speelt reclame op in. Door maar gewoon veel en regelmatig aanwezig te zijn, kweek je vertrouwen.

Voedselreclame nestelt zich in ons onderbewuste.

Dr. Ronald Voorn – Gedragswetenschapper

Dat voedselreclame continu aanwezig is, blijkt ook uit cijfers van Panteia. In Nederland worden jaarlijks circa 4 miljard besteed aan reclame, waarvan bijna de helft naar voedselreclame gaat. Driekwart van dit budget wordt besteed aan voedingsmiddelen die niet in lijn zijn met de Schijf van Vijf. En dat zie je ook in het straatbeeld. Wie over het station loopt, of door een winkelstraat, ziet vooral vette en snelle snacks. En bied dan – als je moe bent of trek hebt – maar eens weerstand tegen al die ongezonde verleidingen.

Ik wil niet stellen dat mensen een willoos slachtoffer zijn van alle reclame om hen heen, of alle vestigingspunten die er zijn van die winkels, of je eigen driften. Maar wie succesvol gedrag van mensen wil veranderen – en mensen wil stimuleren om gezonde keuzes te maken – moet met een breed pakket aan maatregelen komen: gezonde voeding makkelijker en aantrekkelijker maken, producenten overtuigen dan wel dwingen waar nodig om gezondere ingrediënten toe te passen, minder reclame, minder aanbod van ongezond voedsel, beter voorlichten en een verbod op reclame van ongezonde voeding gericht op kinderen.

Kindermarketing
Want natuurlijk is het belangrijk om kinderen op jonge leeftijd te onderwijzen over gezond voedsel De rol van ouders is daarbij uiteraard groot. Maar onderschat niet de invloed van marketing op kinderen. Kleurrijke verpakkingen, stripfiguren, influencers op Youtube, alles wordt uit de kast gehaald om de aandacht te krijgen van de jonge consument. Mensen ontwikkelen een verdedigingsmechanisme tegen pogingen om te beïnvloeden, maar dat gebeurt helaas pas vanaf ongeveer je zevende.

Maar om het voedselsysteem echt te veranderen, heb je veel partijen nodig: de rijksoverheid, burgers, winkelketens en voedselfabrikanten. Maar ook steden! Verbied ongezonde reclame in de stad, zorg voor een gezond aanbod in school- en sportkantine, voor een divers aanbod in je winkelstraten en help mensen gezondere eetkeuzes te maken.

Dat alles vraagt om politieke lef. Want wie gezond eten wil stimuleren, krijgt algauw te horen dat je niet moet betuttelen. Een prachtig lobbyisten frame: betuttelen. Een woord dat het gevoel oproept dat je in je vrijheid wordt beknopt. En laat dat nou net een aspect zijn dat we ontzettend belangrijk vinden: de vrijheid om je eigen keuzes te maken. En dat is nu precies wat reclame met ons doet: onze keuzes beïnvloeden. Dus, als we niet willen dat ons de les wordt gelezen, is het aanpakken van de voortdurende stroom aan reclame voor ongezond voedsel een noodzaak.

-door Maartje Poelman- 

‘Een gezond voedingspatroon is één van de belangrijkste fundamenten van onze gezondheid. Toch blijft het een uitdaging voor de meeste Nederlanders om gezond te eten. In de afgelopen decennia hebben we vooral ingezet op het aanleren van een gezondere levensstijl, terwijl de voedselomgeving onaangetast blijft. Als we serieus werk willen maken van de preventie van overgewicht en chronische ziekten, dan is het dringend tijd om onze voedselomgeving te transformeren.

De voedselomgeving is de afgelopen decennia sterk veranderd. Momenteel wordt het voedselaanbod gedomineerd door ongezonde opties. Tachtig procent van het aanbod in supermarkten valt buiten de Schijf van Vijf en hetzelfde geldt voor aanbiedingen. Of je nu in de stad rondloopt of online surft, je wordt voort durend verleid door reclames die geen rekening houden met onze gezondheid. We moeten dan ook af van het denkbeeld dat individuele voedselkeuzes ‘vrije keuzes’ zijn en dat het verbeteren van de 10 voedselomgeving betutteling is. Sterker nog, als we een evenwichtiger aanbod en aanbiedingen creëren, vergroten we juist de keuzevrijheid van de consument.

Dr. Maartje Poelman – Universitair Hoofddocent, Consumptie en Gezonde Leef stijl, Wageningen Universiteit

De noodzaak van preventie
De noodzaak van preventie en de rol die de voedselomgeving hierin speelt, dringt steeds meer door, al blijft de focus binnen preventie nog te veel op het individu liggen. Door ons enkel te richten op individuele gedragsverandering zijn we onvoldoende in staat om gezondheid van de gehele samenleving te verbeteren. Wat zoden aan de dijk zet, is een fundamentele systeemverandering, waarbij politieke betrokkenheid en gezondheidsbescherming centraal staan. Schoon drinkwater en adequate riolering hebben ervoor gezorgd dat ziekten zoals cholera werden voorkomen; een historisch succes van preventie waarvan we veel kunnen leren. Deze structurele verbeteringen pakken het gezondheidsprobleem bij de wortel aan. Als je het voedingspatroon van de gehele bevolking wilt verbeteren, dan begint dat ook met creëren van een gezondere omgeving, die mensen ondersteunt en het gemakkelijk maakt om gezond te kunnen leven.

Nationaal Preventieakkoord
De afgelopen jaren zijn er diverse initiatieven ontplooid om de voedselomgeving aan te passen en zo gezondere eetgewoon ten te bevorderen. Het Nationaal Preventieakkoord van 2018 omvat afspraken zoals het streven naar jaarlijkse groei in de consumptie van producten uit de Schijf van Vijf, het bevorderen van groente- en het verminderen van vleesconsumptie in de horeca, en het verleiden van consumenten in supermarkten om meer Schijf van Vijf-producten te kopen. Hoewel dit de voedselomgeving op de agenda heeft gezet, blijven structurele maatregelen voor een gezonde voedselomgeving grotendeels uit en heeft tot nu toe weinig tastbare verbeteringen opgeleverd.

In 2021 concludeerde het RIVM dat de maatregelen in het akkoord niet ambitieus genoeg waren om de beoogde vermindering van overgewicht en obesitas te bereiken en dat een krachtigere aanpak van de voedselomgeving vereist is. Het verbeteren van de huidige voedselomgeving is geen gemakkelijke taak en vereist een collectieve inspanning. Een essentiële missie die samenwerking en vastberadenheid vergt. De komende maanden staan in het teken van de ver kiezingen en kabinetsformatie. De tijd zal leren of de nieuwe regering zal streven naar een voedselomgeving waarin de gezonde keuze de gemakkelijke keuze is.’

Deze column is in oktober 2023 verschenen in het magazine GoodFoodCity