Op de Dag van de Stad kun je je door experts en andere stedelijke professionals laten bijpraten en inspireren over innovaties in stedelijke vraagstukken. De Dag van de Stad is al jarenlang een hooggewaardeerd evenement door de mix van topsprekers, excursies, ontwerpateliers en inhoudelijke deelsessies. Bekijk het programma en meld je snel aan.

Ook City Deals ontbreken natuurlijk niet op de Dag van de Stad. In diverse deelsessies word je door City Deals bijgepraat over actuele ontwikkelingen rond hun thema. Wil je daar bij zijn, reserveer dan bij je aanmelding snel een plekje, want het aantal plekken per sessie is beperkt!

In onze agenda lichten we graag een aantal deelsessies uit. Bijvoorbeeld de deelsessie Gezonde verleidingen voor een gezonde voedselomgeving.

Deelsessie Gezonde verleidingen voor een gezonde voedselomgeving.

Gemeenten willen en moeten zorgen voor een gezonde voedselomgeving, maar hoe doe je dat als er rondom stations, scholen en in kwetsbare wijken het makkelijker is om ongezonde voeding te krijgen dan gezonde voeding? In de stad liggen de ongezonde voedselkeuzen voor het oprapen en het aanbod van ongezond voedsel neemt sterk toe. In deze sessie – een initiatief van de City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving – gaan we in op de mogelijkheden en onmogelijkheden van gemeenten om hier wat aan te kunnen doen. Op welke manieren kun je ingrijpen in de voedselomgeving?  Een sessie die laat zien wat gemeenten kunnen doen om een gezonde keuze te stimuleren vanwege de urgentie omdat onze voedselomgeving ons eetpatroon bepaalt.

Een gezonde en duurzame voedselkeuze is essentieel voor een gezonde en duurzame toekomst. Iedereen, van jong tot oud, zou toegang moeten hebben tot gezond, duurzaam en betaalbaar voedsel. Uit onderzoek blijkt dat in onze steden – en met name in kwetsbare wijken – het voedselaanbod de afgelopen jaren is toegenomen en steeds ongezonder is geworden.

De ambitie van deze City Deal is om de voedselomgeving in 2030 overwegend gezond en duurzaam te maken. Vooral rond scholen, in openbare gebouwen, in supermarkten, catering en horeca. Hiermee dragen we bij aan fitheid, vitaliteit, preventie van ziekten en op een natuur, milieu en klimaatsysteem in balans.

Hoe zorg je voor een gezonde voedselomgeving voor kinderen? Die vraag stond op 20 april centraal tijdens een brainstormsessie in de Utrechtse nieuwsbouwwijk Cartesius over gezonde voeding in de – nog te bouwen – school en sporthal in de wijk. Met een belangrijk doel voor ogen: een gezonde voedselomgeving voor kinderen waarin de gezonde keuze makkelijk wordt gemaakt en een gezonde leefstijl wordt gestimuleerd.

De grootschalige gezonde gebiedsontwikkeling Cartesius, naast station Zuilen, is een van de proeftuinen van de City Deal Gezonde en Duurzame voedselomgeving. Cartesius wordt een levendige, duurzame en gezonde stadswijk met parken, een basisschool, een sporthal, een supermarkt met een biologisch en gezond assortiment, horeca en ruimte voor cultuur.

Healthy Urban Living
Deze eerste sessie diende als kennismaking en ter inspiratie. Er zijn verbindingen gelegd voor subsidieregelingen, er is hulp en expertise aangeboden en het belang van opgroeien in een gezonde, kansrijke omgeving is wederom benadrukt. Er is behoefte aan vervolgsessies om tot concretisering van acties te komen en zo een vliegende start te maken met een gezond voedselaanbod in de wijk waar Healthy Urban Living de standaard is.

Partners van de City Deal Gezonde en Duurzame voedselomgeving doen regelmatig onderzoek. Ook worden er diverse producten ontwikkeld die gemeenten kunnen helpen bij het werken aan een gezonde voedselaanbod. Op deze pagina vind je diverse onderzoeken en relevante cijfers

Feiten en Cijfers

Wist je dat:

• In arme buurten twee keer zoveel aanbieders van ongezond voedsel te vinden zijn als in in rijke buurten
• 91 % van het aanbod in de horeca ongezond is
• voor elke euro die wordt besteed an voorlichting over gezond eten, wordt zo’n 2000 euro besteed aan reclame voor ongezond eten.

Wil je meer feiten en cijfers over de voedselomgeving? Bekijk dan deze factsheet

Relevant onderzoek naar de voedselomgeving:

• De Universiteit van Amsterdam heeft in 2020 – in opdracht van de GGD van de Gemeente Amsterdam – onderzoek gedaan naar het juridisch instrumentarium voor een gezonde voedselomgeving.  Raadpleeg dit onderzoek online.
• Het rapport Gemeentelijk instrumentarium voor een gezonde voedselomgeving‘ geeft een overzicht van welke mogelijkheden
  er voor gemeenten zijn om in te grijpen in de voedselomgeving met het huidige (en toekomstige) gemeentelijke instrumentarium.

Helaas groeit het aanbod van ongezond en niet duurzaam geproduceerd voedsel. Dat zorgt voor gezondheidsschade én schade aan natuur. Meer dan de helft van alle volwassen Nederlanders heeft overgewicht én niet duurzaam geproduceerd voedsel zorgt voor een onhoudbare uitstoot van broeikasgassen ontbossing en verlies aan biodiversiteit.

Goed voedselaanbod is essentieel voor een gezonde en duurzame toekomst. In de City Deal gezonde en duurzame voedselomgeving werken we daar aan.  We willen dat het voedselaanbod in 2030 overwegend gezond én duurzaam is, vooral in kwetsbare wijken, rond scholen en in openbare gebouwen.

Drie werklijnen
Om de transitie naar een gezond en duurzaam voedselsysteem mogelijk te maken, voor álle inwoners, werken de partners van de City Deal samen in drie werklijnen die elkaar kunnen versterken:

• In de eerste werklijn werken partners aan een verandering van de voedselomgeving, in eerste plaats de fysieke omgeving, zoals winkels, horeca en kantines. Daarnaast onderzoeken we ook de mogelijkheden om de digitale voedselomgeving (apps, webwinkels) in positieve zin te beïnvloeden.
• De tweede werklijn gaat over het stapsgewijze veranderen van het eetpatroon. We willen gezond duurzaam voedsel aantrekkelijk maken voor specifieke doelgroepen door aan te sluiten bij drijfveren en leefwereld. Dit doen we door aan te haken bij levensgebeurtenissen, zoals op jezelf gaan wonen als jong volwassene. Ook willen we bijdragen aan het veranderen van cultureel bepaalde voedselroutines en het veranderen van de sociale norm binnen specifieke groepen.
• In de derde werklijn houden partners zich bezig met is het vergroten van het aandeel lokaal voedsel. Het stimuleren van vraag en aanbod van lokaal voedsel draagt bij aan meer bewustzijn over waar ons voedsel vandaan komt én zorgt voor een lagere kostprijs waardoor ook mensen met een lager inkomen vers voedsel uit de regio kunnen kopen.

Partners:
De City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving is gestart in oktober 2021 en hierin werken acht steden, drie departementen en diverse kenniscentra samen. Het gaat om de volgende partijen: de gemeenten Almere, Amsterdam, Ede, Haarlem, Rotterdam, Utrecht, Den Haag en Wageningen. Het  Voedingscentrum, JOGG, Taskforce Korte Keten, en de Flevo Campus. En de Ministeries van LNV VWS, BZK en  Platform 31. Eind 2022 is de Provincie Zuid-Holland ook aangesloten. In dit organogram staat wie deelneemt aan welk onderdeel.

Ook deelnemen?
Regelmatig krijgen we verzoeken van gemeenten die ook willen deelnemen aan deze City Deal. Meer informatie staat in dit document.

City Deal Voedsel op de stedelijke agenda.
Deze City deal komt voort uit de City Deal Voedsel op de stedelijke agenda. Hierin werkten 12 Nederlandse steden, 3 ministeries en de Provincie Gelderland samen om lokaal voedselbeleid te versterken en zo bij te dragen aan de voedseltransitie. Op deze website vind je een aantal van de beste praktijken (‘recepten’). Hier vind je de contacten en inspiratie om ook aan de slag te gaan met een gezond, veilig en ecologisch houdbaar voedselsysteem voor iedereen in en rond de stad. Deze City Deal is in december 2020 afgerond.

Relevante onderzoek

• De Universiteit van Amsterdam heeft in 2020 – in opdracht van de GGD van de Gemeente Amsterdam – onderzoek gedaan naar het juridisch instrumentarium voor een gezonde voedselomgeving.  Raadpleeg dit onderzoek online.
• Het rapport Gemeentelijk instrumentarium voor een gezonde voedselomgeving‘ geeft een overzicht van welke mogelijkheden
  er voor gemeenten zijn om in te grijpen in de voedselomgeving met het huidige (en toekomstige) gemeentelijke instrumentarium.

De gemeente Den Haag wil een verdere groei van fastfoodzaken in de winkelgebieden voorkomen. Daarom ligt er nu een voorstel in gemeenteraad om een afzonderlijke horecacategorie voor fastfood in de bestemmingsplannen op te nemen. De volgende stap is om via deze categorie, nieuwe en uitbreiding van bestaande fastfoodzaken in de bestemmingsplannen van winkelgebieden uit te sluiten. De gemeente wil zo een diverse voedselaanbod realiseren.

Tussen 2019 en 2022 is het aantal fastfoodzaken in Den Haag met 25% toegenomen. Wethouder Saskia Bruines: ”Aantrekkelijke winkelgebieden met een divers aanbod van winkels en horeca zijn belangrijk voor onze stad. Fastfoodzaken horen daar ook bij, maar het is wel belangrijk dat er voldoende keuze overblijft voor onze inwoners en bezoekers. We willen voorkomen dat er een homogeen fastfoodaanbod ontstaat. Daarbij heeft de gemeente ook een rol in het waarborgen van een gezonde voedselomgeving.”

 Lees meer op de website van de gemeente Den Haag.

Amsterdam staat voor een flinke opgave: bijna veertig procent van de Amsterdammers heeft overgewicht. Maar liefst 1 op de 5 kinderen is te zwaar of heeft obesitas. De stad wil het tij keren en heeft flinke ambities deze cijfers terug te dringen. Maar waar ga je beginnen als de ongezonde verleidingen je overal tegemoetkomen? Beleidsadviseur Marya Sheikh Rashid van GGD Amsterdam licht de Amsterdamse aanpak toe.

“De cijfers zijn inderdaad zorgwekkend,” gaat Marya Sheikh Rashid van start. “Het aanbod van ongezond voedsel is de laatste jaren sterk toegenomen, vooral in de meest kwetsbare wijken van de stad. Dat zorgt niet alleen voor gezondheidsproblemen, maar draagt ook bij aan kansenongelijkheid. Zo leven mensen met een hoge sociaaleconomische positie maar liefst 14 jaar langer in goede gezondheid dan mensen met een lage sociaaleconomische positie.”

Om gericht aan de slag te kunnen gaan heeft Amsterdam in 2019 alle locaties waar voedsel werd verkocht in kaart gebracht. Ook werd genoteerd of het aanbod overwegend gezond of ongezond was. Deze methodiek is ontwikkeld door de Universiteit van Utrecht in samenwerking met de Vrije Universiteit. De gezondheidsscores zijn bepaald met de zogeheten Delphi methode.

“Uit deze Heatmap blijkt dat zo’n 84% van de voedselaanbieders in Amsterdam een overwegend ongezond aanbod heeft. En dat verschilt flink per stadsdeel. In Noord, Zuidoost en Nieuw-West is het aanbod van ongezond eten en drinken het grootst. En juist in die stadsdelen komt overgewicht veel voor. Naar verhouding hebben volwassen inwoners van de stadsdelen Zuidoost (52,4%) Nieuw-West (50,8%) en Noord (47,6%) het vaakst overgewicht.”

Gezonde levensstijl
Om overgewicht bij jongeren terug te dringen en te voorkomen, werd in 2012 de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht (AAGG) gestart. “In dat programma lag de focus onder andere op de opgroei-omgeving van jongeren – gezinnen, scholen en buurten – om vervolgens samen te werken aan een gezonde levensstijl. Deze aanpak was best succesvol, maar zolang de voedselomgeving mensen blijft blootstellen aan ongezonde verleidingen, is het moeilijk om een gezonde levensstijl vol te houden.”

De focus in het programma is daarom steeds meer verlegd van het individu naar de omgeving. Gemeente Amsterdam kijkt hierbij goed naar wat het kan doen vanuit haar wettelijke taken. Bijvoorbeeld via het uitgeven van subsidies. “Wie een sportevenement wil organiseren voor kinderen en jongeren moet een gezond voedselaanbod hebben om een subsidie te krijgen. Ook gelden er dan regels voor reclame-uitingen. Zo’n evenement mag bijvoorbeeld niet gesponsord worden door een frisdrankfabrikant. Hetzelfde geldt voor het aanvragen van subsidies voor sociale activiteiten voor de jeugd.”

En daar blijft het niet bij: nieuwe foodtrucks in de buurt van scholen krijgen alleen een vergunning als ze een gezond aanbod hebben. Reclames van ongezond voedsel gericht op kinderen voedsel zul je niet meer zien op Amsterdamse metrostations. Ook schoolkantines krijgen volop de aandacht. “Samen met de adviseurs Gezonde School en het Voedingscentrum zijn we aan de slag gegaan om het aanbod in de schoolkantines gezonder en duurzamer te maken.”

Bevoegdheden
“Met al deze maatregelen hebben we onze bevoegdheden goed benut. Tegelijkertijd zien we ook wel dat het aanbod in supermarkten, horeca en (eet)winkels nog steeds grotendeels ongezond is, maar we hebben niet de juridische mogelijkheden om daar iets aan te veranderen. Dat blijkt ook uit onderzoek van de Universiteit van Amsterdam,” aldus Marya Sheikh Rashid.

Voor Amsterdam is dit een reden om via andere regelgeving invloed te hebben op het aanbod van eten en drinken in de stad. “Met ruimtelijke argumenten –vanuit het bestemmingsplan – kun je wel ingrijpen. Zo is in een aantal delen van de stad een horecastop gekomen en in het centrum een verbod op toeristische winkels. Deze maatregelen worden toegepast om de leefbaarheid te bevorderen door overlast te voorkomen en een eenzijdig aanbod tegen te gaan, maar helpen indirect ook om het voedselaanbod beter in balans te brengen. “

Goede stap
De gemeente Amsterdam is zo voortdurend op zoek naar regelruimte en het ziet ernaar uit dat gemeenten hulp krijgen vanuit de Rijksoverheid. Staatssecretaris van Ooijen van VWS liet de Tweede Kamer recent weten dat hij overweegt om gemeenten instrumenten te bieden om de voedselomgeving te kunnen reguleren. “Een goede stap,” vindt Marya Sheikh Rashid. “Ik hoop dat we snel de juiste handvatten hebben om hiermee aan de slag te gaan en een betere balans in het voedselaanbod kunnen realiseren. De steden uit de City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving helpen het Rijk daarbij om aan te geven waar ze behoefte aan hebben.”

Amsterdam blijft de komende jaren samen met andere steden uit de City Deal op zoek naar nieuwe mogelijkheden. “We hebben een aantal gebieden tot proeftuin benoemt. Hier proberen we het voedselaanbod te monitoren, maar ook een netwerk op te bouwen: samen met ondernemers, vastgoedeigenaren, gezondheidscentra, ambtenaren, bewoners en andere belangrijke partners in de wijk willen we ervaring opdoen om te sturen op het voedselaanbod.“

“Stapje voor stapje werken we zo aan een gezond en vitaal Amsterdam,” sluit Marya Sheikh Rashid af. “Een stad waar gezond eten en drinken vanzelfsprekend is en beschikbaar en betaalbaar voor iedereen.”

De City Deal Gezonde en duurzame voedselomgeving heeft een nieuwe partner; de provincie Zuid-Holland sluit zich aan. Irene Voskamp, programmamanager gezonde leefomgeving bij de provincie en Liane Lankreijer van de stichting Voedselfamilies Zuid-Holland vertellen hoe de provincie werkt aan een gezonde leefomgeving voor de inwoners van Zuid-Holland.

“Gezond en veilig is een van de hoofdopgaven van de provincie Zuid-Holland,” gaat Irene Voskamp van start. “En de opgave is urgent, want Zuid-Holland scoort landelijk het laagst als het gaat om levensverwachting in goed ervaren gezondheid en kent grote gezondheidsverschillen tussen gebieden onderling. Dit heeft verschillende oorzaken, die variëren van leefstijl en inkomen tot milieufactoren. Met ons programma gezonde leefomgeving willen we invloed uitoefenen op alle aspecten die het leven beïnvloeden.”

Blue Zone
“Een ideaal dat we hierbij vaak aanhalen is het verhaal van de Blue Zones,” legt Liane Lankreijer uit. “Dit zijn gebieden in de wereld waar mensen relatief lang en gezond leven. Wel ouder dan 100 jaar. Deze gebieden liggen o.a. in Italië en Griekenland. Interessant is natuurlijk om stil te staan bij de vraag hoe het komt dat deze mensen zo oud worden? Dat blijkt dan vaak een combinatie van elementen: schone lucht, sociale contact, het gevoel dat mensen hun leven nuttig vinden. Maar ook de voedselomgeving is hierbij een belangrijk aspect.”

“Vanuit dit perspectief kijken we ook naar de leefomgeving in Zuid- Holland. We willen gezonder ouder worden in een leefomgeving die ons daarbij ondersteunt. Daarbij hoort een brede aanpak, waar voedsel ook een onderdeel van is,” legt Irene Voskamp uit. “Het gaat daarbij niet alleen om gezond eten, maar ook om de sociale component van voedsel: het is een reden om bij elkaar te komen: samen voedsel bereiden en eten. Daar zitten heel veel kansen, waarbij je de fysieke en de sociale omgeving bij elkaar brengt.”

“Als provincie heb je niet heel veel macht of directe invloed op het leven in de stad. We moeten het hebben van de verbinding en de netwerken. Zo is de provincie een belangrijke partner /initiatiefnemer van Voedselfamilies.” Liane Lankreijer vult aan: “Voedselfamilies is een aantal jaren geleden gestart om de transitie in het voedselsysteem te versnellen.  Samen met pionierende boeren, onderzoekers, beleidsmakers en ondernemers werken we nu aan integrale oplossingen voor maatschappelijke voedsel- en landbouwvraagstukken.”

Het recept voor een gezonde stad
“Een mooie samenwerking is vorig jaar gestart in het Haagse Moerwijk waar veel mensen wonen met een klein budget. De participatiekeuken kookte samen met bewoners eneen oprichter van Dutch Cuisine vertelde over zijn passie voor eten. We hoeven mensen niet uit te leggen hoe ze gezond moeten eten, maar kunnen  de passie voor eten  aanwakkeren door samen aan de slag gaan.” vertelt Irene enthousiast

“Dit is een mooi voorbeeld van hoe wij graag werken. Wij zijn van het netwerkend werken. En dat willen we graag inzetten voor deze City Deal.” Aldus Irene Voskamp. “De City Deal werkt in drie werklijnen: het veranderen van de voedselomgeving in de stad, het veranderen van het eetpatroon en het vergroten van het aandeel lokaal voedsel. Met de programma’s die we nu doen op het gebied van land- en tuinbouw zijn we van mening dat we vooral op dit laatste punt een rol kunnen spelen.”

Lokaal voedsel
De provincie Zuid- Holland wil ook werken aan concrete doelen: “In Zuid Holland zijn steeds meer zorginstellingen bezig met de wens om lokaal voedsel te bereiden voor hun patiënten. Veel andere partijen zijn ook met die vraag bezig: hoe maak je lokaal eten beschikbaar voor verschillende doelgroepen,” Laten we nu niet allemaal zelf het wiel uitvinden: de City Deal is de plek om hier samen mee aan de slag te gaan!”

En op de lange termijn? “Ik hoop dat we voedsel ook gewoon weer leuk gaan vinden,” sluit Irene Voskamp af. ”Te veel mensen hebben obesitas, de relatie met boeren staat onder druk. Voor te veel mensen is eten een ingewikkeld onderwerp, waarin de nadruk ligt op wat allemaal niet meer mag.  Terwijl er heel veel mooie en goede initiatieven zijn. Een ontspannen en prettige omgang voedsel – dat zou ik ons allemaal toewensen.”

Haarlem haalde onlangs de landelijk media met de wens om reclames van vlees uit de bio- industrie te willen weren uit de openbare ruimte. Dit leverde een storm aan reacties op. Maar wie deze stad al langere tijd volgt, ziet dat dit een van de vele initiatieven is om het voedselaanbod in de stad te vergroenen. Een gesprek met Stephan Kooijman, beleidsadviseur van de gemeente Haarlem. “We focussen op de energie die in de stad zit.”

Haarlem kent een rijk en divers aanbod aan voedselinitiatieven. Projecten om het gezonde aanbod in de stad te vergroten, de voedselketen te verduurzamen of lokaal voedsel te stimuleren. “Vijf jaar geleden maakte de gemeente voedsel een van de speerpunten in zijn circulaire programma,” legt Stephan Kooijman uit. “De belangrijkste reden hiervoor is omdat er grote vraagstukken rondom voedsel zijn die moeten worden aangepakt.”

Haarlem zoekt hierin de samenwerking op met andere steden. Naast deelname aan de City Deal Gezonde en Duurzame voedselomgeving is Haarlem ook actief in het netwerk van Cities 2030; een samenwerkingsverband tussen steden, kennisinstelling en maatschappelijke organisaties die zich inzetten voor een veerkrachtige en duurzame voedselsysteem. Stephan Kooijman: “Haarlem heeft een aantal Living labs;  collectieve tuinen en andere projecten waarin we onder meer experimenteren met het kweken van voedsel in de stedelijke omgeving en de invloed daarvan op de biodiversiteit.”

In zijn ambities om de voedselketen te vergroenen kan de gemeente ook rekenen op de Haarlemse horeca. “We hebben een koplopersgroep van circulaire restaurants in Haarlem. Hierin zijn ca. 25 restaurants vertegenwoordigd, waaronder drie restaurants met een Michelinster. Deze restaurants werken aan het circulair maken van hun bedrijfsvoering én aan het vergroenen van hun menu.”

Maar niet alleen ondernemers, ook burgers zetten zich in voor een gezonde en duurzame voedselomgeving. Haarlem Food Future is een initiatief dat zich samen met inwoners, ondernemers, stadslandbouwers, boeren, horeca, onderwijs en de gemeente inzet voor het verduurzamen van de voedselvoorziening van Haarlem. Het zet zich in voor stadslandbouw, voedseleducatie en het tegengaan van voedselverspilling. “Ook hieruit komen mooie initiatieven voort zoals de We-cup, een herbruikbare statiegeldbekers die je bij tal van Haarlemse to-go-zaken kunt gebruiken. Ook kun je in meer dan 60 Haarlemse cafés, restaurants en cateraars gebruik maken een doggybag mee naar huis nemen om zo voedselverspilling tegen te gaan.”

Dat voedsel verbindt, wordt duidelijk in het project Ecoring. Een stichting voor tieners en jongvolwassenen die zich inzet om de sociale banden te verstevigen. Sinds een aantal jaar heeft Ecoring in Schalkwijk een tuin waar buurtgenoten en andere belangstellenden hun eigen voedsel te creëren. “Het mooie aan dit initiatief is de sociale component. Op de tuinen wordt veel georganiseerd, van festival, muziek, poëzie. Hier zie je echt dat voedsel mensen samenbrengt. ”

Actieve bevolking
Stephan Kooijman zegt uitdrukkelijk hij slechts een klein deel noemt van het rijke aanbod van voedselprojecten. Maar hoe komt het dat er zo veel initiatieven zijn in Haarlem? “Haarlem heeft actieve bevolking, met sterke netwerken. Als gemeente zetten wij in op de energie die er in de stad is. Geen plannen bedenken vanuit het stadhuis, maar kijken wat er gebeurt in de stad gebeurt en hoe we dit kunnen versterken.”

Terug naar de vleesreclame: “De gemeente gaat in gesprek met aanbieders van advertentieruimte met het verzoek om advertenties van vlees uit de bio-industrie niet meer te promoten, “ legt Stephan Kooijman uit. “Een logische besluit. De bio-industrie heeft grote gevolgen voor mens, dier en milieu. Daarnaast eten mensen veel meer vlees dan nodig is. We hoeven toch geen reclame te maken voor een product waarvan we al te veel consumeren. Zeker omdat vlees geen noodzakelijk product is: er zijn hele goede alternatieven! Laten we daar de aandacht op vestigen.”