Verslag Reuring!Café ‘Veranderen doe je samen. De lessen van 10 jaar City Deals’

Heb je haast of ben jou ook weer niet zó geïnteresseerd? Op VOM-online.nl lees je een korte impressie van het Reuring!Café.

Op dinsdag 1 juli stond de 128^e editie van het Reuring!Café in het teken van ‘Veranderen doe je samen!’ Met tafelgasten Thijs van Spaandonk, Martin Schulz, Suzanne Potjer, Rien Fraanje en Robert van Asten bespraken debatleider Mark Frequin en gastheer directeur-generaal Openbaar Bestuur en Democratische Rechtsstaat (BZK) Arne van Hout, de noodzaak van vernieuwing in het openbaar bestuur en vooral: waarom het zo weerbarstig blijkt om die te bewerkstelligen.

DG Arne van Hout draagt de Kabra-herdenkingsspeld op 1 juli, de herdenking van het Slavernijverleden (Keti Koti).

Zo’n 100 deelnemers vonden ondanks de hitte hun weg naar De Glazen Zaal in Den Haag. Of, om met Mark Frequin te spreken: “We hebben vandaag een warm onderwerp en een temperatuur die daarmee samenhangt”.  Frequin sprak zijn bewondering uit dat Van Hout ondanks de warmte in pak het podium opkwam. Maar dat had een goede reden. “Zo kan ik de speld op mijn revers laten zien. Ik kom namelijk net uit Amsterdam waar ik de herdenking van het Slavernijverleden heb bijgewoond.”

Gevraagd naar de aanleiding voor de bijeenkomst en waarom het zo belangrijk is om samen te veranderen, verwijst Van Hout naar de City Deals, ooit een initiatief van “Een van de beste dg’s ooit van de Rijksoverheid”, een knipoog naar debatleider Frequin, die in een vorige rol als directeur-generaal 10 jaar geleden aan de basis stond van Agenda Stad en het instrument City Deals. Van Hout schetst dat we van alles bedenken om de samenleving beter te maken, maar dat we vaak vergeten dat het draait om verbinding. City Deals, aldus de dg, proberen daar een manier voor te vinden. Daarbij gaat het niet om het instrument maar om vragen als: waar houden we elkaar vast of tegen waar we dat niet zouden moeten doen en waar houden we elkaar juist te weinig vast? Bevlogen maar rustig legt Van Hout uit: “We hebben meer verbindingen met elkaar te zoeken en we moeten minder spanning krijgen op de grenzen van het speelveld, van regels en procedures. We moeten soms wat meer over die grenzen praten.”

Frequin vraagt of Van Hout, als voormalig gemeentesecretaris, niet bij uitstek in de positie is om de kloof tussen Rijk en gemeenten te dichten. De topambtenaar vertelt dat hij een aantal ‘collega gemeentesecretarissen’ gevraagd heeft om hem tot de orde te roepen wanneer hij in zijn nieuwe rol ander gedrag gaat vertonen. Daarnaast schetst hij wat in het erop volgende debat een rode draad zal zijn: “als het om integrale vraagstukken gaat, weet iedereen wat er moet gebeuren, maar als het erom gaat: wat moet ík nou doen? Dan gaat het vaak mis.”

DG Van Hout en gespreksleider Frequin zijn aan elkaar gewaagd in een speels vraaggesprek

Het is tijd om de gasten van het debat uit te nodigen plaats te nemen op de kenmerkende rode bank van het Reuring!Café. Van Hout stelt de heren en dame voor met ludieke limericks, een andere traditie van het luchtige debatcafé.

Naar elkaar toe kruipen

Met zijn introductievragen, scherp en ludiek, laat Frequin ons kennis maken met de gasten. Zo vertelt de Haagse wethouder Van Asten, met een knipoog naar de landelijke politiek, dat de gemeente ‘het andere Den Haag’ altijd ‘onze grootste probleemwijk’ noemt. Hij denkt dat Rijk en gemeente vaker ‘naar elkaar toe mogen kruipen’. “Hoe zet je een plan op waar een gemeente iets aan heeft en waar je als Rijk iets mee kunt bereiken?” Daarbij helpen volgens Van Asten de ‘snel wisselende politieke verhoudingen’, met name in de landelijke politiek, niét. Ook meer ontspanning en ’echt bij elkaar’ komen ‘zonder script’, zijn volgens Van Asten wenselijk.

Wethouder van Asten (Den Haag) in gesprek met Mark Frequin

Rien Fraanje is voorzitter van het IPO, maar begint binnenkort aan zijn ‘droombaan’ als  algemeen secretaris / directeur van de Raad voor Cultuur. Fraanje roept op om vooral de opgave centraal te stellen, waar het in interbestuurlijke samenwerking nu nog te vaak draait om belangen en processen. “Dan wordt het gesprek ingewikkeld.” Martin Schulz wil als directeur van de denktank van het NSOB wetenschap en praktijk verbinden. “We moeten nadenken over de effecten van samenwerking – en wat we daarmee doen. Het is ingewikkeld om de bewijslast ervan aan de samenleving te presenteren.” Hij pleit er dan ook voor om effecten op andere manieren te meten.

Potjer zegt dat ze misschien niet de enige ‘actieonderzoeker’ van Nederland is, maar wel de enige Chief Exploration Officer, in opdracht van het ministerie van BZK. Gevraagd naar de vorderingen van haar verkenningen, wijst ze op het boek ‘De Polder is Dood, Leve de Polder’, een bundel interviews met 30 wetenschappers, bestuurders en ervaringsdeskundigen, over de noodzaak van verandering. Want, zo licht Potjer toe, ze maakt zich als bestuurskundige zorgen dat we niet tot de goede oplossingen lijken te komen. “Onze manier van denken zit vast op controle en werkt niet in tijden van complexiteit!”

Van Spaandonk is sinds kort Rijksambtenaar, als Rijksadviseur voor de Fysieke Leefomgeving. Hij houdt een pleidooi voor de gemeenschap. “Tijdens een werkbezoek aan Baltimore leerde ik onlangs van gemeenteambtenaren: the community knows best! Wij zijn er als overheid om dat te faciliteren. We moeten meer vertrouwen op de kracht van gemeenschappen!”

Denken vanuit controle

De messen zijn geslepen en de positie ingenomen. Frequin informeert naar de bezorgdheid van Potjer. “De politiek is al genoemd, maar dat is niet mijn vak. Ik kijk naar de ambtenarij als bestuurskundige en ik zie dat we vanuit controle denken terwijl deze tijd vraagt om wendbaar te zijn en om te kijken naar wat werkt in de praktijk. En dat lukt niet als je vanuit je eigen organisatie blijft denken”, aldus een eloquente Potjer.

Suzanne Potjer maakt zich zorgen over het ‘controle denken’

Schulz parafraseert: “Als iedereen precies doet waar ie verantwoordelijk voor is, gaat alles mis. Want dan neemt niemand de verantwoordelijkheid voor de verbinding. Fraanje denkt dat het probleem niet zit in de ambtelijke focus op verantwoording en controle, maar in de politiek. “Ik heb de afgelopen jaren gezien dat ambtenaren er met elkaar uit willen komen, maar ik zie ook dat veel dingen politiek gemaakt worden, ook als ze dat niet zijn. En politiek is kort-cyclisch en volatiel: men wil snel resultaat boeken en daar goede sier mee maken.

Van Asten beaamt dat het ook op gemeenteniveau lastig is. Hij ziet steeds meer raadsleden die fulltime met hun raadswerk bezig zijn. En daarmee komt ook daar continuïteit in het gedrang. “Er zijn steeds meer raadsleden die het na hun termijn van vier jaar welletjes vinden.”

Wat is dat toch, vraagt Frequin zich af, dat de overheid altijd maar denkt alles te moeten oplossen? Van Spaandonk deelt zijn irritatie over knellend parkeerbeleid in Amsterdam, waar bewoners in wijken met veel sociale woningbouw in de bijstand dreigen te komen omdat de gemeente besloten heeft dat bewoners een parkeerplaats in de wijk dienen te kopen.

Thijs van Spaandonk ziet veel knellend beleid in Amsterdam

Het panel constateert hoofdschuddend dat er nog veel schotten zijn bij ambtelijke samenwerking. Host Van Hout mengt zich in het gesprek en zegt: “Kun je als ambtenaar in vrijheid doen wat jij vindt dat goed is? Voor je het weet komt je minister met een kader en spuwt de pers kritiek. En een ander punt: we onderschatten dat samenwerken een vak is dat je moet leren. We hebben een aantal van de mensen hier daar ook echt voor nodig. Als bestuurders bij het Rijk moeten wij leren: we moeten niet iemand willen die een stap naar voren zet en zegt ‘doe met me mee’, maar we moeten gezamenlijk een stap zetten door ons in elkaar te verdiepen. Daar zijn we nog niet heel goed in.”

Potjer wijst er fijntjes op dat we natuurlijk wel de City Deals hebben als lichtend voorbeeld en dat ze daar nog enige hoop uit put. De vraag is, zegt Frequin, of die dan tenminste kunnen blijven bestaan. Van Hout is duidelijk: “City Deals zijn een manier om schotten te doorbreken dus dat moeten we blijven volhouden.”

Tegelijkertijd betreurt Potjer dat de werkwijze van Agenda Stad nog steeds een niche is die niet altijd door andere departementen erkend wordt. Van Asten meent dat we Rijk en gemeenten niet in verwijten moeten vervallen maar voor langere termijn gemeenschappelijke doelen van de samenwerking vast moeten leggen. Hij schetst dat een City Deal als Tijdloze Grachten heel waardevol is om kennis te delen en samen te werken. Uiteindelijk blijft het opknappen van kades en grachten wél een kostbare opgave, dus is er meer nodig.

Vrije ruimte

Van Spaandonk schetst dat we in de 21^ste eeuwse economie naar langetermijn zekerheden proberen te kijken. Zo weten we dat het gletsjerijs over 100 jaar op is, waardoor ook ‘watersnelwegen’ niet meer betrouwbaar zullen zijn. Daar moeten we dus alternatieven voor bedenken. Daarbij is vrije ruimte nodig om erover na te denken.”

Van Hout gaat nog een stap verder: “Sterker nog, je móet alles zeggen! Controle zit ook in taal. Zo is het toch gek dat je soms een ambtenaar hoort zeggen ‘ik ben niet echt een ambtenaar, want ik ben heel erg bezig met verbinding’. We moeten ons aanleren: je bent een echte ambtenaar als je verbinding zoekt en je inzet voor maatschappelijke opgaven.”

The Wizards of AZ zorgen voor de muzikale omlijsting

En daarmee is het tijd voor een muzikaal intermezzo van huisband The Wizards Of AZ. Nadat iedereen met behulp van een consumptie wat was afgekoeld, trapte Van Hout weer af: “Ik zat te denken: wat zijn we nou aan het doen? We hebben hier zes mensen die heel goed weten hoe je goed zou moeten samenwerken. Maar het gaat natuurlijk ook om onszelf.”

Tijd voor verbinding

Frequin meent dat het bij de volksaard hoort: “Als het Nederlands elftal wint, winnen WIJ. Als ze verliezen, verliezen ZIJ.” Hij vraagt Van Hout of die zélf nog denkt te veranderen. Van Hout denkt van wel, maar weet nog niet goed hoe hij bij de gewenste verandering uit kan komen. Vanuit de zaal merkt een rijksambtenaar op dat zij heeft meegewerkt aan de City Deal Circulair en Conceptueel Bouwen en nu aan de City Deal Toekomstbestendige Gebiedsontwikkeling. Maar ze loopt aan tegen die controle die Potjer al noemde: ze worstelt om binnen haar directie tijd te krijgen voor haar ‘verbindingswerk’.

Potjer geestdriftig: “Zo iemand kan als geen ander die verbindingen leggen en dat is precies waar ik naartoe wil: moet een individu het doen of het systeem? Het is een valse patstelling omdat het om relaties gaat – je kunt alleen veranderen in relatie met de ander. En je hebt altijd die ander nodig om je onmiddellijke probleem op te lossen. Daarom is het ook mooi dat Rien Fraanje bij de Raad voor Cultuur gaat werken, want verbeelding is volgens mij cruciaal.” Potjer illustreert dit met een anekdote over BOSK, het wandelende bos in Leeuwarden. Dat kwam tot stand door kunstenaars die met een idee aanklopten bij de gemeente. De manager stedelijke ontwikkeling van de gemeente erkende de potentie en stelde onder andere 1000 bomen ter beschikking. ZO ontstond een burgerbetrokkenheid bij de groene stadvisie die ‘geen enkel zaaltje teweeg had kunnen brengen’.

Rien Fraanje

Fraanje meent dat het uiteindelijk toch de wethouder is die moet besluit om geld uit te geven en die moet durven zeggen: ‘begin maar, als het fout gaat, leg ik het wel uit’. Dan moeten we natuurlijk ook steun geven aan een politicus die zijn nek durft uit te steken. Van Asten hoopt dat ambtenaren van zijn gemeente die vrijheid voelen om initiatief te nemen. Dat wordt ook gestimuleerd, juist omdat die cultuur van buiten de lijntjes kleuren er niet altijd geweest is. “Het vraagt ook om moedige wethouders die een stap naar voren doen zodat daaronder experimenteerruimte ontstaat voor anderen.”

In de zaal merkt projectleider Gertjan de Werk van de City Deals CCB en TBGO op dat City Deals juist dat verbindende werk doen. Dat er bijvoorbeeld subsidiestromen van de fysieke leefomgeving in kaart zijn gebracht waaruit bleek dat die stromen elkaar tegenwerken. Maar de ambtelijke reflex is toch vaak om City Deals te willen opheffen, want ‘dat doen we toch met beleid al’. Van Spaandonk, die de City Deal TBGO ook geadviseerd heeft, schetst dat departementen vaak nog te sectoraal denken. “Het is vaak te taakgericht, te gehaast en te hiërarchisch. Er wordt te weinig tijd genomen om de belangen bij elkaar te pakken en te zien dat ze helemaal niet tegengesteld zijn.”

Van Hout roert zich: “Er gaat iets mis in het werk. Ik hoor: nu heb ik mijn werk gedaan en moet ik mijn directeur overtuigen. Het is niet je baan om je directeur te overtuigen! Als je directeur een andere mening heeft, heb je bij het Rijk een escalatieniveau. Dat kan ook interdepartementaal. Ik hoor zo vaak dingen waarvan ik denk: waarom wist ik dat niet eerder? Gewoon doen, escaleren!”

Zien waar het schip strandt

Vanuit de zaal brengt Luuk de Vries, directeur VNG Connect, in dat zijn organisatie al jaren samen met Agenda Stad de Dag van de Stad mag organiseren, ‘zonder enig gedoe over verhoudingen’. Hij roept op: Laat we eens buiten de politiek kijken hoe we dingen al dóen. “Binnen ministeries zijn er ook veel krachten die mensen tegenhouden, die niet durven. Ik denk dat we veel meer dingen met elkaar moeten gaan doen en zien waar het schip strandt”.

Luuk de Vries, directeur VNG Connect, ervaart dat goede samenwerking met het Rijk wél kan.

Een andere toehoorder, Jacqueline Dekker van Stichting Gezond Samenwerken oppert het instellen van een spreekuur bij departementen, om de drempel voor inbreng en dialoog te verlagen. En ze voegt toe dat samenwerken ook draait om elkaar iets gunnen. Wanneer iemand vanuit de zaal vraagt wat hij, in zijn werk voor een SG-overleg over beleidskwaliteit, kan zeggen tegen mensen die hun nek willen uitsteken maar het lastig vinden, antwoord Potjer met een verwijzing naar de Amsterdamse ombudsman Munish Ramlal die waarschuwt voor een ‘bureaucratische burnout’. “Mensen verlangen misschien naar duidelijkheid, maar wie maatschappelijk werk doet wil ook van meerwaarde zijn voor de maatschappij en dat is nu verdomd moeilijk als ambtenaar!”

Van Spaandonk vult aan: “In Amsterdam hebben veel inwoners het gevoel dat ambtenaren het systeem dienen er niet voor de mensen zijn. Misschien moeten we het menszijn mee centraal stellen.” Volgens Potjer zijn we de overheid de laatste jaren gelijk gaan stellen aan de democratie, terwijl de overheid daar slechts een subsysteem van is. “Echte democratie is de verbinding. Want als je niet aansluit bij wat er speelt in de samenleving, doe je het per definitie verkeerd.”

Van Asten: “Wij moeten een keer ophouden met steeds te zeggen wat we wel niet allemaal gaan doen. De opgaven worden steeds groter en als toezeggingen niet worden waargemaakt, dan haakt men af.”

Martin Schulz vindt het tijd dat ‘deal maken’ door het Rijk erkend wordt als serieuze expertise

Schulz bepleit dat we ‘samen leren’ meer institutionaliseren. “En dat geldt ook voor de werkvormen in deals. Daarmee hebben we een praktijk gevonden die we voort moeten zetten en meer moeten verankeren in de werkwijze van het Rijk. Deal maken moet een serieuze expertise worden en er moet meer aandacht komen voor die kwaliteit.”

Mag het wel mislukken?

Fieke Jongsma van Future Willows vraagt zich vanuit de zaal af: als je gaat experimenteren, mag het dan wel echt mislukken? Van Spaandonk haalt Ben Tigchelaar aan die eerder pleitte voor een ‘permanente pilotcultuur’. Want in een pilot mogen dingen fout gaan. Zodra iets breed wordt uitgerold, treedt het controlemechanisme in werking en gaat het fout. Fraanje: “Pilots werken omdat ze tijdelijk zijn. Maar het gaat om cultuur. Ik denk dat een experiment alleen kán slagen als het ook totaal kan mislukken. En uit mislukkingen zijn ook hele mooie innovaties ontstaan.”

Mark Frequin en de debatgasten luisteren naar een vraag uit de zaal

SZW-ambtenaar Fleur Clemens vertelt het panel dat ze bij de overheid vooral veel mensen met een WO-achtergrond treft. Dat is niet representatief voor de maatschappij. Van Hout vertelt enthousiast dat hij MBO’’ers in zijn DG wil hebben en hen ook wil laten meebepalen. “Dat is lastig omdat je tegen systemen aanloopt en tegelijkertijd wil ik oproepen: hét systeem bestaat niet! We werken voor het Rijk omdat we iets willen bijdragen. En we zijn in onze sollicitaties ook nog eens als beste uit de bus gekomen. Ik zie het als mijn taak om te zeggen: doe dingen maar eens anders, maak het lastig! En als je daarbij op weerstand stuit, ga het gesprek maar eens aan.”

De zaal luistert aandachtig, ondanks de hoge temperatuur

Na een bevlogen discussie is iedereen dorstig en bovendien begint de heerlijke geur van het rijsttafel-buffet de zaal te vullen, dus Frequin gaat naar de afronding. Daarin spreekt Van Hout de hoop uit dat we met elkaar, niet alleen met de mensen hier op ‘de bank’, het gesprek blijven voeren en kijken naar de vraag: ‘wat heb ík te doen?’ Fraanje wil nog onderstrepen dat er vooral ook veel góed gaat bij de overheid en Van Spaandonk heeft zich voorgenomen om in het college van ‘witte mannen’ waar hij deel van uitmaakt, ook de stem te vertegenwoordigen van vrouwen en van mensen met een andere culturele achtergrond. En Potjer, de enige niet-ambtenaar of bestuurder in het panel en degene die zich met een helder vizier zo voor de benodigde verandering blijft inzetten? Zij roemt Van Hout om hoe hij staat voor zijn medewerkers en vraagt hem om zijn inzichten vooral te delen met zijn mede dg’s.

Vind jij ook dat dit prikkelende debat smaakt naar meer? Meer verdieping vind je vanaf september in ‘De Polder is Dood, Leve de Polder’, het boek dat Potjer in opdracht van Agenda Stad schreef met 30 wetenschappers, ontwerpers, bestuurders en ambtenaren. Volg Agenda Stad op LinkedIn voor meer informatie over het boek. Meer contact? Wil je naar aanleiding van het Reuring!Café met Agenda Stad in gesprek? Graag! Je kunt ons bereiken voor een afspraak op [email protected].

Hoe kunnen Rijk, gemeenten en uitvoeringsorganisaties p een fundamenteel andere manier samenwerken in het samenspel van beleid, uitvoering en praktijk, om het beter te laten werken? Die vraag stond centraal tijdens de onderzoeksmiddag die Agenda Stad samen met partners Het Groene Brein en Regieorgaan SIA op maandag 23 juni organiseerde voor professionals uit de wereld van beleid en uitvoering.

De middag was een vervolg op een eerdere bijeenkomst over feedbackloops tussen beleid en uitvoering, waar Het Groene Brein een informatieve whitepaper over schreef. In de inspirerende omgeving van Fort aan de Klop in Utrecht, werden de deelnemers welkom geheten door Antoine Heideveld, directeur van Het Groene Brein. Hij gaf aan dat de middag bedoeld is om gezamenlijk dieper in te gaan op verbindingen, tussen beleid en uitvoering en tussen verschillende partijen die werken aan transitieopgaven.

Samen leren over drumbeats en ideeënarmoede

Wie dacht na de goed verzorgde lunch heerlijk achterover te kunnen leunen, kwam er bekaaid vanaf: de deelnemers gingen in vijf groepen uiteen om met elkaar nader in gesprek te gaan over de vraag waarom het nu zo moeilijk is om de verbinding te leggen tussen beleid, uitvoering en praktijk en onderzoek/advies. En om te kijken naar de good practices: waar lukt het wél en hoe komt dat? Aan elk van de groepen nam een expert deel, die reflecteerde op diens eigen praktijk. Zo sprak Lucas Simons, oprichter van NewForesight, bevlogen over de handreiking voor transformatiegericht beleid die NewForesight samen met de Adviesraad voor Wetenschap, Technologie en Innovatie (AWTI) ontwikkelde. Volgens Simons moeten we voor succesvolle transitie aanpakken van ‘lawaai’ (ieder doet wat, vele subsidies, pilots, living labs en onderzoeken) naar ‘samen muziek maken’, op basis van een gemeenschappelijke logica en taal. Van A naar veel Beter, want er is ideeënarmoede als het gaat om het opschalen van oplossingen. In de genoemde handreiking wordt een zogenoemde ‘beleidsmix-matrix’ geïntroduceerd voor transformatiegericht beleid, met heldere strategieën en rollen, over wie wat, wanneer moet doen in verschillende transitie fasen. Maar ook zo’n helder overzicht is niet genoeg voor echte transformatie; de transitieopgaven vragen om ‘diep leiderschap’ vanuit waarden, een innerlijk kompas, verlangen en medemenselijkheid.

Bart Swanenvleugel, plaatsvervangend secretaris van de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli), ging nader in op het Rli-adviesrapport ‘Falen en opstaan. Naar een doeltreffende aanpak van problemen in de leefomgeving’ dat onlangs verscheen. Maartje Kemme en Jaap van Dooren vertelden hoe ze voor SVB, SZW en UWV de Overheidsbrede Maatwerkplaats hebben opgezet voor cases die niet binnen het systeem passen. Van de weerbarstige start door een veelvoud aan partijen en belangen, tot de lof die het inmiddels overheidsbrede initiatief nu bij de partners oogst, o.a. na succesvolle interventies in de COVID-periode. Ook Rogier van der Wal, lector Ethisch Werken aan de Fontys Hogeschool en medevoorzitter van het Lectorenplatform Toekomstbehendig Bestuur en adviseur/facilitator Nadine Lodder van Public Mediation verrijkten met inzichten uit hun praktijk de gesprekken in de deelsessies.

Verschillende knelpunten passeerden de revue, zo werd er gediscussieerd over frames en perspectieven: moet je bijvoorbeeld wel spreken van een ‘systeemwereld’ of creëert alleen dat predicaat al een afstand tot de praktijk? Ook op de weerbarstigheid van het verbinden van de wereld van onderzoek en onderwijs aan beleid en uitvoering werd dieper ingegaan. Hoe creëer je een ‘drumbeat’ rond een gedeelde opgave? Hoe kom je tot een gezamenlijk ritme en een gedeeld beeld over hoe je je doelen bereikt? Bij gezamenlijke reflecties op eigenaarschap, werd het belang besproken om tijd te (durven) nemen voor evaluatie. “Je mag het soms even niet weten!” Ook vraagstukken rond de borging van verzamelde kennis in programma’s als Werk Aan Uitvoering (WAU) en het bestendigen van een lerende cultuur, kwamen aan bod.

Complexe vraagstukken vragen om complexe oplossingen

Na een uur gezamenlijk mee- en tegendenken, kwamen de groepen bijeen en introduceerde Antoine Heideveld gastspreker Hans Vermaak, auteur van De logica van de Lappendeken, associate partner bij TwynstraGudde en senior research fellow bij de NSOB. Vermaak schetste de spanning tussen de werelden van grootschalige transities en kleinschalig werken. En hoe ‘buitengewoon ongemakkelijk’ het idee is dat de veranderkunde zegt dat globale vraagstukken een menselijke maat en kleinschalige oplossing moeten hebben. Hij schetste wat nu de kenmerken zijn van complexe maatschappelijke uitdagingen en stond stil bij de ‘vier smaken van complexiteit’: inhoudelijk (multifactor), sociaal (multiactor), contextueel en psychologisch. Vervolgens introduceerde Vermaak de basisprincipes voor de aanpak van complexe opgaven, namelijk: match complexiteit – “als het vraagstuk complex is, ben je er alleen tegen opgewassen als je aanpak ook complex is. Onze psychologische neiging is juist om simpel te doen over ingewikkelde vraagstukken en om ingewikkeld te doen over simpele vraagstukken.” En: verdraag ongemak. Omarm de complexiteit en verwacht geen ‘magische oplossingen’. De opgaven zijn niet van vandaag of morgen en ze zijn ook niet morgen opgelost.

De aanpak moet snel, breed en diep of: daadkrachtig, instrumenteel en transformatief zijn, maar dit tezamen maakt het onwerkbaar. We vervallen in handelsreflexen die het behapbaar maken maar daardoor niet complex genoeg. Maar wat nu als we die reflexen kunnen oprekken? Vermaak schetst drie van die reflexen:

• Eiland-reflex: Ieder doet zijn eigen ding
• Omhoogdelegeer-reflex: roep omhoog om daadkracht en weerstand tegen stuwing omlaag
• Breed overleg-reflex: alles moet in samenwerking. Het moeras van overleg.

Deze reflexen maken het proces te tijdrovend en zorgen ervoor dat je het vertrouwen in resultaat verliest. Door de ‘eilandreflex’ op te rekken kun je werken aan gestage verdieping in verschillende, vitale praktijken. De ‘omhoogdelegeer’-reflex kun je te lijf gaan door actie in veelsoortige arena’s te organiseren, waardoor je niet op de traagste arena, die van de politiek, gaat zitten wachten. En de ‘brede overlegreflex’ kan worden ingezet om verbreding te creëren door veelsoortige verbindingen aan te gaan. Vermaak: “Genetwerkte problemen verlangen genetwerkte antwoorden. Maar dat lukt niet door een ‘netwerkaanpak’ te hebben. Het gaat erom dat het netwerk het aanpakt!”

Hans Vermaak

Als metafoor voor netwerken, verwijst Vermaak naar eigenschappen van ‘zwermen’. Eigenschappen die kansrijke condities kunnen scheppen, maar die we vaak als problematisch interpreteren en die haaks staan op dominante waarden, zoals het streven naar eenheid, beheersing, transparantie en stabiliteit:

• Coherent maar onvoorspelbaar gedrag – “Buitengewoon fijn want je kunt inspelen op de dynamiek die ontstaat. Maar in bestuurlijke kringen wordt het vaak niet gewaardeerd als je zegt dat je niet weet waar je uitkomt.”
• Lokale afstemmingsregels (niet-centraal zicht en sturing) – “Hier combineer je de autonomie van besluitvorming met samen optrekken”
• Willekeurige verstoringen bepalen mede de orde die ontstaat (een windvlaag of roofvogel stuurt méé).

Verbinden, zo stelt Vermaak, is een ambacht op zich. Eén van de uitdagingen die we tegenkomen wanneer we dit ambacht in de vingers willen krijgen, is dat we in de zoektocht naar verbindingsvariatie niet veel béélden hebben van hoe de verandering er uit moet zien: het ontbreekt ons aan een palet. Om ons op weg te helpen een breder palet te creëren gebruikt Vermaak de taal van ‘spreiden, schakelen en spitten’.

Elk van deze drie kent een eigen palet.

Spreidingswerk

• Knowhow spreiden tussen mensen die vergelijkbaar werk doen, over en weer, nabij en verder weg
• Veelheid van leerprocessen: voor vakmensen leuk om te doen
• Oppassen voor platslaan: het vak niet te veel protocolleren, want dan sla je de complexiteit er uit weg haal je de rijkheid van ‘leren en experimenteren’ eruit

Schakelwerk

• Je loopt soms tegen muren op: vertaalslagen naar het werk/vak van anderen
• Confronteren met blinde vlekken: omdat het nodig is, niet omdat het leuk is
• Oppassen voor organisatorische spaghetti: schakel meer tussen opgaven en gebieden

Vermaak: “Professionaliseren kan alleen met vakgenoten. Je kunt wel beleid maken voor het veld maar niet met het veld. Schakelen kun je niet zónder die andere partij. Die heb je nodig om de vertaalslag te maken.”

Spitwerk

• Meer dan status quo optimaliseren: systemen die sterven en geboren worden
• Omwoelen van betekenis- en machtsstructuren: publiek of dichtbij. (Spannend diep, dus begrensd)
• Oppassen voor moralisering: je onderzoekt zelf mee en keuzes zijn gesitueerd.

Nadat Vermaak de gedeelde inzichten over ‘netwerken als denkwijze’ en ‘verbindingswerk als handelingswijze’ nog kort samenvatte, ging hij in op een aantal vragen uit de zaal. Naar aanleiding van een vraag over ‘ondersteunende culturen en structuren’, gaf Vermaak aan dat het gauw ‘te plat’ wordt als je je focust op cultuur of structuur omdat je al gauw praat over dingen waar je machteloos over bent.

Verder gaf Vermaak aan dat we niet van systemen zoals de fossiele economie kunnen verwachten dat ze zichzelf gaan afschaffen. Dat moet je dus niet met stakeholders bewerkstelligen, maar met een burgerpanel of een gang naar de rechter.

Met de opgedane inzichten en het door Vermaak aangeleverde instrumentarium, gingen de groepen weer uiteen om te kijken welke aanknopingspunten de logica van de lappendeken biedt voor de praktijk van de deelnemers. Bij welke belemmeringen zou het leggen van verbindingen waardevol kunnen zijn?

De pijn van veranderen

Na een uur kwamen de deelnemers weer bij elkaar voor een gezamenlijke terugkoppeling en de inhoudelijk afsluiting van de dag. Marjolijn de Boer van Het Groene Brein vatte het gesprek in haar groep samen: “Transitie gaat niet vanzelf. Wat kun je doen vanuit jouw positie in die transitie? Je werkt op je eigen eiland en doet daar zo goed mogelijk je eigen werk. Tegelijk maak je zo goed mogelijk de verbinding. En als je werkt in het ondersteunen van netwerken, dan maak je jezelf langzaam overbodig en zorgt dat anderen het overnemen. Dat is niet altijd wat gevraagd wordt, dus geldt de uitspraak van Hans Vermaak: ‘wat werkt, hoort niet en wat hoort, werkt niet’”. Christopher Baan van Agenda Stad gaf aan dat er een bevlogen gesprek had plaatsgevonden aan de hand van de presentatie van Vermaak, onder meer met Lucas Simons van NewForesight. Een van de inzichten was dat verandering ontstaat wanneer de pijn van niet veranderen groter is dan de pijn van veranderen. Verder was er gesproken over ‘wijsheid is weten, wie wat wanneer moet doen, in transitieopgaven’ en wie zijn de 5 à 10 procent ‘informele leiders’ die van invloed zijn. En: over het belang van elkaar aanspreken op persóónlijk leiderschap. Daaraan gerelateerd werd ook het belang van de individuele, innerlijke reis aangestipt: het volgen van je eigen kompas en het naleven van je fundamentele waarden.

Maarten Nip, concernstrateeg bij Gemeente Almere, kwam in de derde groep naar eigen zeggen tot een ‘lappendeken van ideeën’ en reflecteerde onder andere op het feit dat er over vijf jaar nog steeds mensen over deze dilemma’s spreken. Daar zullen ze wellicht een nieuwe taal voor gebruiken, maar ‘wij’ de beleidsmakers en uitvoerders, zullen nog steeds degenen zijn die dat gesprek met elkaar voeren, niet de politici. Wij kunnen de taal van het omgaan met de complexiteit van de lappendeken wel omarmen, maar het is nog niet de taal die de politiek omarmt. Daarnaast: complexe problemen zijn complex omdat allerlei factoren een rol spelen, maar als je het ‘uitkleedt’ naar waarom mensen zich er druk om maken, kom je dichter bij elkaar en kun je zo wellicht een gemeenschappelijke taal vinden.

Moniek Peen van Agenda Stad schetste dat in de vierde groep gesproken is over wat je nodig hebt om die verbindingen te bewerkstelligen die tot verandering leiden. Lef, luidde de conclusie. En ondernemerschap: de gaten, ruimte en mogelijkheden durven en kunnen zien en benutten. Een andere aanbeveling is: zet vooral ontwerpers in want zij hebben vaak een andere insteek waar je je mee kunt verrijken.

Julian van Hattem van het Ministerie van BZK constateerde over het gesprek in de vijfde groep, dat de complexiteit ook weerspiegeld wordt in de taal: er is spanning op het omgaan met de complexiteit enerzijds en de verwachtingen van de samenleving die roept om duidelijke taal en concrete oplossingen. Verder ervaart de groep dat het vooral gaat om het zetten van kleine stappen en het beantwoorden van de vraag ‘welke stappen kan IK zetten in dit complexe geheel?’

De rijkdom aan inzichten geeft de diversiteit van de deelnemers en hun achtergrond in beleid, uitvoering en onderzoek weer. Antoine Heideveld concludeert: “Interessant, aan de slag gaan met lef! Iedereen, zoals we hier zitten, kan een leider zin en iets in gang zetten. Zoals Hans Vermaak zegt ‘iedereen zit op een eiland, maar al die eilanden bij elkaar zijn wel belangrijk!’ Blijf op je eilandje de goede dingen doen!”

Welcome to life!

Gevraagd naar hoe je moet omgaan met meerdere lappendekens die over elkaar liggen, zegt Vermaak nuchter: “Ik zou er maar van genieten. Als je zegt dat de warmtetransitie en kansengelijkheid niets met elkaar te maken hebben: vergeet het maar! Het feit dat je in een complexe wereld leeft die je niet helemaal overziet, is gewoon ‘welcome to life’”.

Heideveld merkt nog op voor de mensen die het fijn vinden op deze manier met elkaar in gesprek te zijn, dat er meerdere plekken zijn waarop Het Groene Brein dergelijke gesprekken faciliteert. Een deelnemer van de VNG Academie wijst op de eerste VNG Kennisdag op 30 juni in Den Bosch.

Wim Oosterveld

Het laatste woord is aan Wim Oosterveld, namens Agenda Stad de organisator van de middag samen met Regieorgaan SIA. Hij bedankt Antoine Heideveld, Marjolijn de Boer en Manon Veldhoven van Het Groene Brein, de casus-inbrengers en deelnemers en geeft aan dat het fijn is dat mensen vanuit verschillende netwerken komen. Om het goede voorbeeld te geven met het spreiden van kennis, krijgen de deelnemers een exemplaar van Vermaaks boek mee naar huis. Maar voordat men huiswaarts keert, wordt er nog volop verbinding gezocht tijdens een bescheiden borrel op deze prachtige locatie.

Op donderdag 5 juni verwelkomde de gemeente Den Haag het programma Agenda Stad van het ministerie van BZK en de directie Duurzame Mobiliteit van het ministerie van IenW voor een City Deal-dag die in het teken stond van interbestuurlijke samenwerking.

In Buurthuis Octopus verwelkomden Patricia Overheul van Agenda Stad en concernadviseur Strategie en Onderzoek Jurjen van der Vlist van de gemeente Den Haag vijfentwintig ambtenaren en andere stedelijke professionals. Van der Vlist refereerde aan de ‘ruimtelijke puzzel’; de multidimensionale werkelijkheid waarbij het fysieke en sociale domein elkaar raken. Deze dag, zo schetste Van der Vlist, staat het in het teken van verbinding maken. Tussen complexe opgaven, tussen gemeente en Rijk, maar ook verbinding tussen domeinen bínnen organisaties, waar nog altijd vaak verkokerd wordt gewerkt.

Patricia Overheul van Agenda Stad in gesprek met het panel met (vlnr) Dirk Spannenburg, Petrouschka Werther en Erwin de Jong. Foto: Sander Foederer.

Nadat deelnemers in ‘speeddate’-rondes nader hadden kennisgemaakt, volgde een panelgesprek met directeur Duurzame Mobiliteit Petrouschka Werther (IenW), afdelingshoofd Regio & Leefbaarheid Dirk Spannenburg (BZK) en Erwin de Jong, hoofd Stedelijk Beheer bij de gemeente Den Haag. Erwin de Jong schetste hoe deelname aan de City Deal Tijdloze Grachten Den Haag helpt om kennis te delen met, en op te halen bij andere deelnemende gemeenten. “De opgaven voor het onderhoud van kades en bruggen zijn complex en dan is het heel fijn om er met andere gemeenten en kennisinstellingen naar te kijken en van elkaar te leren.” Petrouschka Werther zag ook een meerwaarde van City Deals voor gemeenten die niet kunnen deelnemen, bijvoorbeeld door capaciteitsgebrek of beperkt budget. “De City Deal-partners kunnen samen ontdekken en door hun bevindingen te delen, profiteren andere gemeenten ook van die lessen.” Dirk Spannenburg van BZK benadrukte ook het belang om al in een vroeg stadium van een City Deal vraagstukken rond borging en opschaling te adresseren en hij vertelde hoe het meten van resultaten uit City Deals lastig was langs traditionele maatstaven. Daarom is een Impact Maak- en Meettool ontwikkeld waarmee City Deals jaarlijks hun voorgang op verschillende criteria inzichtelijk kunnen maken.

Na een leerzame reflectie op het panelgesprek met de overige deelnemers, stapte het gezelschap op de fiets om met eigen ogen te zien hoe de City Deals Tijdloze Grachten en Fietsen voor Iedereen tot concrete resultaten leiden in de stad. Hoewel de weergoden de deelnemers niet guntig gestemd waren, werd het een kleurrijke fietstocht door de binnenstad, het Huygenspark en de Schilderswijk. De eerste locatie die bezocht wordt, is de gerenoveerde Hemsterhuisbrug.

Steffanie Merema van de gemeente Den Haag en Annemarij Kooistra (r) vertellen over de renovatie van de Hemsterhuisbrug. Foto: Sander Foederer.

Projectleider Steffanie Merema van de gemeente Den Haag, schetste hoe uit onderzoek naar de renovatie van de brug bleek dat er meer waarde aan de brug werd toegevoegd door deze ‘draaibaar’ te maken. De brug werd in de originele groene kleur hersteld en er kwam naar historisch voorbeeld een brugwachtershuisje om de techniek te herbergen. Belangenverenigingen reageerden enthousiast op de nieuwe brug. Projectleider van de City Deal Tijdloze Grachten Annemarij Kooistra schetste dat zo’n project exemplarisch is voor de City Deal. “Veel steden zijn met dit soort vraagstukken bezig. Het lijkt soms om ‘een paar bakstenen’ te gaan, maar het gaat over veel meer, namelijk de vraag wat je als stad wilt zíjn, en hoe je daar op verschillende plekken in de stad een ander antwoord op kunt geven.”

Bij de volgende tussenstop stond Merema stil bij de herinrichting van de Pletterijkade die nog in uitvoering is. Ze schetst hoe er veel aandacht is voor behoud van het groen en dat de aanwezigheid van bomen de weg visueel smaller doet lijken, waardoor op hoge snelheid rijden ontmoedigd wordt.

Pletterijkade Den Haag. Foto: Sander Foederer.

Het gezelschap vervolgde zijn weg naar het Oranjeplein in Den Haag, waar men werd opgewacht door fietsambassadeur en fietsdocent Roel Lenoir. Gloedvol vertelde hij hoe zijn rol als fietsdocent begon met het idee dat hij toch maar eens wat vrijwilligerswerk moest gaan doen en uitgroeide tot, naar eigen zeggen, de mooiste en leerzaamste klus in zijn loopbaan. Dat laatste komt door alle ontmoetingen en verhalen met de mensen die hij leert fietsen en de blijdschap die zowel hij als zijn cursisten ervaren, wanneer het leren fietsen mensen zoveel blijkt te brengen. Programmamanager van de City Deal Fietsen voor Iedereen Monique Verhoef vertelde ondertussen over het fietsecosysteem en het Weesfietsenplan, dat beoogt om een aanzienlijk deel van de ruim 100.000 fietsen die jaarlijks achterblijven in fietsdepots, ter beschikking te tellen aan kinderen en volwassenen die zelf geen fiets kunnen kopen. Ook benadrukt ze hoe belangrijk het is dat naast IenW en BZK ook het ministerie van VWS deelneemt aan de City Deal, omdat daarmee ook het gezondheidsaspect van fietsen wordt benadrukt.

Roel Lenoir (l) en Monique Verhoef vertellen over de City Deal Fietsen voor Iedereen. Foto: Sander Foederer.

Bij de vierde en laatste halte, de Stadsboerderij Schilderhoeve, ontmoetten we Sander Eijkenbroek van Stichting Leren Doen die vertelde over het kinderfietsenplan en de mbo-opleiding waarbij leerlingen fietsen opknappen en ter beschikking stellen aan kinderen. Betrokken bepleitte hij dat niet alleen kinderen, maar hele gezinnen die het economisch zwaar hebben aan een fiets geholpen zouden moeten worden, zodat het gezin gezamenlijk kan ervaren wat fietsen je kan brengen. Kaya Voskuil van de gemeente Den Haag bracht goed nieuws voor Eijkenbroek en mocht aankondigen dat de gemeente Den Haag ruim de helft van het budget voor de City Deal beschikbaar stelt voor een fietsenplan voor volwassenen. De Stadsboerderij waar het gezelschap vriendelijk ontvangen werd, bleek een toepasselijke locatie omdat deze instanties in Den Haag ook inzamelplek zijn voor het kinderfietsenplan.

Een bevlogen Sander Eijkenbroek vertelt over de activiteiten van Stichting Leren Doen bij Stadsboerderij Schilderhoeve, één van de inzamelpunten van het kinderfietsenplan. Foto: Sander Foederer.

Geïnspireerd door zoveel voorbeelden van effectief en innovaties samenwerken tussen gemeente, Rijk en maatschappelijke partners, keren de deelnemers terug in Buurtcentrum Octopus waar wordt nagepraat en naarstig contactgegevens worden uitgewisseld om tot nieuwe samenwerking te komen.

Langs groene kades door veelzijdig Den Haag. Foto: Sander Foederer

Het is een stralende dag op dinsdag 25 maart, als de Community of Practice van Agenda Stad bijeenkomt. Gelukkig treffen we elkaar op een locatie waar het zonlicht goed kan binnendringen, bij de Suits and Sundays in Utrecht. Nadat Tim Rolandus van Platform31 ons welkom heeft geheten, geeft hij het woord aan programmamanager Koen Haer, die de bezoekers bedankt voor hun komst en ons meeneemt in de laatste ontwikkelingen binnen Agenda Stad.

Zo vertelt Koen over de geslaagde Grachtendag van de City Deal Tijdloze Grachten in Den Haag op 12 maart. Verder geeft Koen aan dat Agenda Stad 2025 goed begonnen is, met een positief PBL-rapport waarin onze aanpak als voorbeeld voor een transformatieve overheid wordt uitgelicht. De City Deals maken ondertussen continu stappen. Zo heeft de City Deal Energieke Wijken die op 3 april wordt afgerond, gezorgd dat de relevante VRO-collega’s goed zijn aangehaakt. Dat geldt ook voor de City Deal Toekomstbestendige Gebiedsontwikkeling, die juist nog moet beginnen. We zien dat de City Deal Tijdloze Grachten met de verschillende partners echt verschil maakt in het beleid voor gemeenten en dat Impact Ondernemen hard werkt om BZK meer verantwoord en met impact te laten inkopen. En de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving is ondertussen druk bezig om zich met het ministerie van VWS hard te maken voor een gezond voedselbeleid.

Koen Haer vertelt bevlogen over de goede start die Agenda Stad maakte in 2025. Tijdens de CoP in Utrecht op 25 maart 2025. Foto: Paul Tolenaar.

Jaar van de evaluatie

2025 is ook het jaar van 10 jaar Agenda Stad en daarmee ook ‘het jaar van de evaluatie’, waar niet alleen de PBL-publicatie maar ook de Impact Maak- en Meettool een belangrijke bijdrage aan leveren. Het rapport naar aanleiding van de uitvraag voor de Impact Maak- en Meettool wordt momenteel afgerond en binnenkort met het CoP-netwerk gedeeld. In november zal ook een nieuwe Kamerbrief uitgaan, waarvoor Agenda Stad nog bij de City Deals op de lijn komt om mooie voorbeelden te verzamelen. En, schrijf alvast in je agenda, op 1 juli zal het Reuringcafé plaatsvinden over de werkwijze van Agenda Stad, met uiteraard ook veel aandacht voor de bevindingen van het PBL-rapport.

Tot slot schetst Koen dat de P31-subsidies momenteel worden ingeregeld en dat hij vorige week bij de presentatie van de bundel Zo kan het ook was, waar Eva Vermeulen een prachtig hoofdstuk in schreef over de werkwijze van Agenda Stad. “Dankzij Eva staat ons programma er weer goed op”, aldus Koen. Op AgendaStad.nl lees je nu ook een mooi interview met Eva, waarin ze haar onderzoek naar City Deals toelicht. Koen sluit af met de oproep om allen naar de Dag van de Stad te komen op 10 november in Enschede, de stad waar zijn familie vandaan komt.

Even voorstellen…

Vervolgens heten we een aantal nieuwe gezichten voor de CoP welkom, zoals Erik van Bemmelen, communicatieadviseur voor de City Deal Dynamische Binnensteden. En Karen van der Spek, de nieuwe programmaleider van de City Deal Ruimte voor Lopen. Ook Marjolijn de Boer stelt zich voor. Zij vervangt namens Het Groene Brein de komende tijd Sara Muller als Onderzoeksmakelaar. Ze schetst dat de Onderzoeksmakelaar wetenschap verbindt aan City Deals, voor kennisvragen of grotere onderzoekswensen. Ze schetst dat Regieorgaan SIA graag onderzoek laat doen naar veel van de vraagstukken waar Agenda Stad aan werkt en roept City Deals die co-financiering voor hun onderzoekswensen kunnen vinden, op om contact met haar op te nemen. “Voel je vrij om contact op te nemen, ook als je nog niet precies weet wat je wil. Je kunt contact opnemen via de Signal-appgroep of per mail: [email protected].

Tot slot van het voorstelrondje maken we kennis met drie nieuwe gezichten bij Agenda Stad. Juan Wunderink studeert Bestuurskunde aan Saxion Hogeschool en zal tijdens zijn afstudeerstage bij Agenda Stad onderzoek doen naar het versterken van de verkenningsfase van City Deals. Thijn Schouten volgt bij Agenda Stad zijn afstudeerstage vanuit de studie Publiek Management aan de Universiteit Utrecht en Sara van Hees is als Rijkstrainee de komende zes maanden verbonden aan Agenda Stad.

Charlotte Moolenaar, projectleider Loket Ontwerpkracht, presenteert vervolgens de nieuwe special over Ontwerpkracht. Dit e-zine bevat o.a. een reflectie van Kustav Bessems op de Town Deal Krachtige Kernen, interviews over de inzet van ontwerpkracht in City Deals en waardevolle lessen van ontwerpers als Janine van Ieperen, Boudewijn Bugter en Fides Lapidaire. Daarnaast vertelt ze dat Agenda Stad ook de Ontwerpgids lanceert: een document dat jou helpt onderzoeken hoe en wanneer je ontwerpkracht kunt inzetten in jóuw City Deal. Charlotte licht toe dat er overeenkomsten zijn met verschillende ontwerpbureaus waar City Deals een beroep op kunnen doen. “We zien dat de inzet van ontwerpkracht bij City Deals als Dynamische Binnensteden al z’n vruchten afwerpt. We hopen jullie met de special en de Ontwerpgids te inspireren, zodat deals met behulp van ontwerpkracht nog meer impact kunnen hebben.”

Speeddates

Na deze uitgebreide inleiding is het tijd om samen de inhoud in te duiken, allereerst in de vorm van een speeddate! Janneke ten Kate van Platform31 nodigt de deelnemers uit om aan de hand van prikkelende vragen over interbestuurlijk samenwerken in deals, in twee- of drietallen met elkaar in gesprek te gaan. Om zoveel mogelijk te leren en ontmoeten, vinden er drie rondes plaats. Na afloop geven de deelnemers aan veel nieuwe perspectieven gehoord te hebben. Lisa van de City Deal Energieke Wijken is enthousiast over de vraagkaartjes en wil ze graag gebruiken bij de slotbijeenkomst van de City Deal op 3 april. Eva Vermeulen meldt dat uit de uitvraag van de Impact Maak- en Meettool bleek dat er in City Deals behoefte is aan meer onderlinge uitwisseling. Ze denkt dat de ‘speeddates’ een goede werkvorm zijn om dit te stimuleren.

Speeddates in volle gang tijdens de CoP in Utrecht op 25 maart 2025. Foto: Paul Tolenaar.

Voldaan beginnen de deelnemers aan de lunch om samen verder te praten over de inzichten van de speeddates. Daarna is het tijd voor een panelgesprek over de vraag: hoe houd je partijen betrokken? Iris Visser, programmasecretaris van de City Deal Ruimte voor Lopen, reflecteert op dit vraagstuk met Jan Willem Wesselink, projectleider van de onlangs afgeronde deal Een Slimme Stad en kwartiermaker van de deal over AI – dus naar eigen zeggen ‘in between City Deals’ – en dealmaker Christopher Baan van Agenda Stad, betrokken bij de City Deals Slim Maatwerk, Dynamische Binnensteden en de City Deal in verkenning Toekomstbestendige Gebiedsontwikkeling.

Panelgesprek ‘Hoe houd je partijen betrokken?’

Host Tim vraagt zich af hoe de panelleden zijn omgegaan met het behouden van partners in hun City Deals. Iris moet vooral denken aan een partner die vertrok uit de City Deal Ruimte voor Lopen. “En dat was ok, omdat die partner ook niet heel nauw betrokken was. Uiteindelijk is het dan goed voor de energie omdat je dan met de andere partners die wel 100 procent gemotiveerd zijn, met volle energie door kunt. Je vloeit dan mee met de partners die het hardste lopen en dat motiveert.”

Jan-Willem schetst dat de verkenning voor Een Slimme Stad in coronatijd plaatsvond. Daardoor was er juist veel behoefte om elkaar (online) te ontmoeten. Er werd met veel verwachting naar de deal gekeken: ‘jullie zijn toch van de digitalisering’? Het doel was uiteindelijk om goed in de organisatie geborgd te worden. Dat is met het DMI gelukt. “Het is een natuurlijk proces, net als kinderen die uit huis gaan, wanneer het commitment voor een deal door succes minder wordt.” Een belangrijke les voor Jan-Willem is dat ze wellicht teveel vanuit algemeen belang gedacht hebben terwijl partners toch vooral gaan lopen vanuit hun eigen belang. “Als je als City Deal kunt zorgen dat mensen hun eigen doelen halen, kom je verder.”

Christopher voegt toe dat elk type organisatie ook zijn eigen verantwoordingscyclus heeft. “De tijdshorizon van overheden is verschillend en anders dan van private partijen. Als je dat onderling kunt uitlijnen, krijg je momentum.”  Jan-Willem meent dat je keuzes moet durven maken en wil in een volgende deal geen ‘allemansvriendje’ meer zijn maar van tevoren criteria opstellen om zo het commitment ‘vinkbaar’ te maken. “Daarmee laat je soms partners liggen.”

Voormalig ‘allemandsvriendje’ Jan-Willem Wesselink deelt de lessen die hij geleerd heeft over City Deal-partners. Foto: Paul Tolenaar

Dealmaker Tim op ’t Hoog voegt toe dat je voor lief moet nemen dat partners op een bepaald thema in de deal ‘harder lopen’ dan op andere thema’s. “Dat is prima als ze op het algehele thema van de City Deal maar wel meedoen.” Iris Visser schetst vervolgens hoe de City Deal Ruimte voor Lopen ervoor koos om zoveel mogelijk aan te sluiten bij bestaande behoeften. De boodschap was: “Een City Deal hoeft geen extra tijd te kosten – het is een andere vorm om de doelen die je toch al had, te bereiken. Maar in plaats van dat je het alleen moet doen, doe je het nu ook nog samen!”

Christopher voegt nog toe dat je ook slim gebruik kunt make van het momentum omdat sommige partners meedoen vanuit een ‘fear of mising out’. “Je moet zichtbaar en aanwezig zijn, maar ook gebruik maken van beleidagenda’s.”

Succesverhalen

Tim Rolandus is benieuwd of het panel ook succesverhalen heeft, bijvoorbeeld over ideale partners. Jan-Willem schetst dat IenW voor Een Slimme Stad een goede partner was omdat ze begrepen wat ze zelf uit de City Deal konden halen. “Daarmee maakten ze het geheel van de deal ook sterker.” IenW nam deel om te kijken wat er rond het thema smart mobility te halen was en nam andere partners daarin mee. “Doordat een partner haalt, bréngt ie ook.” Voor Iris was Arcadis een goede partner in Ruimte voor Lopen, omdat ze meteen coördinator werden voor een werklijn. En in Amersfoort, waar hun hoofdkantoor is, hebben ze bijgedragen aan mooie samenwerking met andere partijen. “Ze hebben dus ook eigen medewerkers en hun omgeving geactiveerd en de contactpersoon van Arcadis die deelneemt aan de deal gaf aan dat de City Deal haar levensbeeld echt veranderd heeft.” Zowel Jan-Willem als Christopher beamen dat dat persoonlijke element heel belangrijk is in een deal. Christopher is benieuwd of er meer voorbeelden zijn van partners die erin slagen hun eigen organisatie te enthousiasmeren. Iris Meines merkt vanuit de zaal op dat dat niet vanzelf gaat. Ze noemt het netwerkcanvas dat in de City Deal Fietsen voor Iedereen ontwikkeld is als voorbeeld voor een handige tool. Partners kunnen dat canvas in hun organisatie gebruiken en daardoor haken er soms collega’s aan die die organisaties zelf niet op hun netvlies hadden. Tim op ‘t Hoog denkt dat het belangrijk is dat je goed kunt uitleggen wat je City Deal doet en daarom is de City Deal Tijdloze Grachten nu een narratief aan het opstellen. Dat kun je ook bijv in je functioneringsgesprek gebruiken. Roos Marinissen, secretaris van de City Deal Impact Ondernemen, merkt op dat partnergemeente Breda na een gesprek met de City Deal een functie gecreëerd heeft om een goede bijdrage aan de City Deal te kunnen leveren. “Dan heb je echt iemand die intern voor de City Deal kan gaan staan.” Projectleider van de deal, Edwin Teljeur, vult aan: “Dat was ook wat onze vorige dealmaker Farida Polsbroek altijd predikte: sluit aan bij de agenda van de partner.”

Dealmaker Charlot Stensen vraagt het panel hoe je ermee omgaat als een deal minder prioriteit krijgt als gevolg van bijvoorbeeld gemeenteraadsverkiezingen. Christopher schetst dat Tijdloze Grachten en Dynamische Binnensteden werken aan een ‘manifest voor de binnenstad’ om de thema’s ook bestuurlijk op het netvlies te houden. “De aanloop naar de verkiezingen is een strijd om issues te agenderen. Dat willen we met het manifest voor zijn.” Iris Visser voegt toe dat je vanuit je City Deal ook organiseert dat je teksten voor coalitieakkoorden aanlevert om zo het thema bestuurlijk te borgen. Huibert de Leede, projectleider van de CD Gezonde en Duurzame Voedselomgeving vertelt dat ze werken me een ‘keuzemenu’. “Met verschillende steden werken we op verschillende thema’s. Personeelswisselingen zijn wel lastig. Maar soms spreek ik een invaller of vervanger die juist veel gemotiveerder is en dan zorg ik dat ik die aanhaak.” Dealmaker Henk Jan Bierling vertelt dat bij de City Deal Energieke Wijken de kracht van verhalen echt heeft geholpen om partijen betrokken te houden. “En het optekenen van die verhalen werkt ook heel motiverend naar elkaar toe.”

Betrokkenheid en eigenaarschap

Janneke ten Kate licht de opdracht toe. Foto: Paul Tolenaar.

Na dit vruchtbare panelgesprek, is het alweer tijd voor het laatste programmaonderdeel. Janneke nodigt de aanwezigen uit om per City Deal om de tafel te gaan en met één partner in gedachten te bedenken: hóe kunnen we deze partner beter aangehaakt of betrokken laten zijn? Daarbij kan een ontwikkeld frame met 8 criteria rond Betrokkenheid en Eigenaarschap ingezet worden. Na de oefening zegt Henk Jan Bierling dat hij het leuk vond de oefening te doen met partner van de nieuwe Town Deal Krachtige Kernen. Hij schetst hoe in het werkplan de betrokkenheid van partners nader uitgewerkt kan worden. Bij deze partner is er een groot verschil tussen betrokkenheid op medewerkersniveau en op directieniveau. Karen van der Spek vertelt dat ze bij Ruimte voor Lopen het omgekeerde kennen: “Het ministerie van VWS is als partner bestuurlijk enthousiast, maar we weten nog niet bij wie we ambtelijk aan kunnen kloppen.” Charlot Stensen voegt toe dat ze zich in haar deal realiseerden dat het goed is om een strategisch driegesprek te voeren met de contactpersoon van de deal en diens leidinggevende. Zo kun je de inzet ook bespreekbaar maken en wordt het wat minder persoonlijk. Projectleider Christiaan Seemann van de City Deal Kennis Maken zegt dat het ook goed is voor de betrokkenheid, om de ‘eindgebruiker’, in dit geval de student, te betrekken.

Deelnemers plotten hun partners in de cirkel ‘Eigenaarschap stimuleren’. Foto: Paul Tolenaar.

Janneke dankt de deelnemers voor de enthousiaste invulling van de oefening. Koen bedankt Tim en Janneke voor het begeleiden van deze bijeenkomst, maar niet voordat Dewi de projectleiders herinnert aan haar oproep om mee te denken met het programma van de CoP. Als je ideeën hebt en een volgende keer iets bij wil dragen, meld je dan bij haar. De volgende CoP-bijeenkomst staat in het teken van Innoveren en Experimenteren en is verplaatst van 10 juni naar dinsdag 8 juli. Wil je hier een bijdrage aan leveren? Dat wordt zeer gewaardeerd. Geef het dan aan bij Dewi.

Er is nog veel om over na te praten. Daar wordt tijdens de afsluitende borrel dankbaar gebruik van gemaakt.

In pauzes en wandelgangen, daar vinden de echte gesprekken plaats tijdens de CoP. Foto’s: Paul Tolenaar.

Op maandag 4 november streken zo’n 1.200 bevlogen professionals, vrijwilligers en bewoners streken neer in het groene en royale Apeldoorn voor de achtste Dag van de Stad. Vanuit theater Orpheus gingen we met dagvoorzitter Harm Edens op zoek naar wat we kunnen doen om een lang en gelukkig leven voor iedereen bereikbaar te maken.

In ontwerpateliers, excursies in en om Apeldoorn, theatervoorstellingen, interviews, lezingen en workshops schenen 100+ bevlogen sprekers en experts hier hun licht op. Op zondagavond genoot een deel van de aanwezigen bovendien van de exclusieve avondopenstelling in Paleis Het Loo.

Het is moeilijk om zo’n rijk programma goed in beeld te brengen, maar net als in eerdere jaren, doen we met de Aftermovie graag een poging.

Kijk de last lectures en andere hoogtepunten terug

Natuurlijk had je 4 november al lang geleden omcirkeld in je agenda. Kon je er toch niet bij zijn? Ook dit jaar hebben we de inspirerende last lectures en andere plenaire onderdelen voor je opgenomen, zodat je ze terug kunt kijken, op Dedagvandestad.nl, of het Youtube-kanaal van de Dag van de Stad.

Zo kun je onder andere het afsluitende interview met minister Uitermark van BZK terugkijken, het hooggewaardeerde openingsprogramma met burgemeester Ton Heerts en diamanten echtpaar Joop en Nel en last lectures van onder andere Michelle van Tongerloo, oud-burgemeester van Helsinki Jan Vapaavuori en architecht Herman Hertzberger.

Gelukkig hebben we de foto’s nog…

Kun je er echt geen genoeg van krijgen en wil je graag de sfeer van de Nacht en Dag van de Stad nog een keer op je netvlies hebben? Natuurlijk hebben we ook nog de foto’s van fotograaf Martijn Beekman die een mooi beeldverslag vormen van de dag.

Dagvoorzitter Harm Edens in gesprek met burgemeester Heerts en Joop en Nel. Foto: Martijn Beekman

Mijlpalen voor City Deals

De Dag van de Stad is niet alleen een evenement waarop je je laat inspireren door experts op een podium. Het is ook een katalysator voor ontwikkelingen in City Deals. Zo werd dit jaar op de Dag van de Stad in Apeldoorn onder andere de intentieverklaring voor de City Deal Toekomstbestendige Gebiedsontwikkeling ondertekend en presenteerde de City Deal Fietsen voor Iedereen er het Weesfietsenplan. Andere City Deals waren ook aanwezig en boden bezoekers op ludieke wijze een kijkje in hun keuken. Zo leerde de City Deal Ruimte voor Lopen aanwezigen hoe ze een Looptijdenkaart konden maken. Gelukkig legt de City Deal in hun meest recente editie van het Magazine Ruimte voor Lopen ook nog een keer uit hoe dat werkt.

Uit de feedback en evaluatie van de Dag van de Stad blijkt dat het een van de hoogst gewaardeerde edities was. Onze conceptontwikkelaar Jeroen Maters vertelt in een mooi LinkedIn-bericht waarom deze editie voor hem persoonlijk zo waardevol was.

Met het succes van deze editie nog vers in het geheugen, richt Agenda Stad de pijlen samen met de partners alweer op de volgende editie. In 2025 zien we jullie graag in gaststad Enschede!

Op dinsdag 19 november vond in de inspirerende omgeving van Buro Brand in Den Haag, de Jaarparade plaats van de Community of Practice van City Deals. Tijdens de Jaarparade werd terug- én vooruitgeblikt. Projectleiders vertelden over de grootste successen en ‘fuck-up’s’ van hun deal het afgelopen jaar, en schetsten de globale plannen voor 2025.

Visueel verslag

En dat schetsen werd vrij letterlijk genomen. Ontwerpend onderzoeker Janneke ten Kate van Platform31 heette de deelnemers welkom bij Buro Brand, een creatief bureau dat gespecialiseerd is in het visualiseren van complexe info en processen. Beeld is niet alleen vaak effectiever in het overbrengen van informatie – het is ook léuker, zowel om waar te nemen als om zelf te maken.

Janneke vroeg de deelnemers aan de CoP Jaarparade om een ‘visueel verslag’ te maken van de geleerde lessen die tijdens deze parade de revue passeerden. Immers, door na te denken over de kern van de geleerde les en hoe je dat samen kunt visualiseren, ben je ook met elkaar in gesprek over wat nu eigenlijk die les ís.

Update Agenda Stad

Programmamanager Koen Haer heette de deelnemers vervolgens welkom en nam hen mee in de recente ontwikkelingen van Agenda Stad. Hij vertelde over de ondertekening van de City Deal Tijdloze Grachten tijdens de Vakbeurs Openbare Ruimte in september. Hij keek positief terug op de Werkplaats in Zwolle van de City Deal Fietsen voor Iedereen en de lancering van het Weesfietsenplan. Ook geeft Koen aan dat de laatste actiepunten nav eerder verschenen AEF Rapport zijn opgepakt: er wordt gewerkt aan de borging van de financiën en interne organisaties worden beter aangehaakt, zodat er intern voldoende draagvlak is om door te gaan als Agenda Stad. Als voorbeeld van het intern verbinden noemt Koen ook het succesvolle Diner Pensant van de Town Deal in verkenning Krachtige Kernen, waar ook DG Arne van Hout aan deelnam.

Daarnaast mogen de succesvolle Dag en Nacht van de Stad in Apeldoorn begin november niet onvermeld blijven. Daar werd in ontwerpateliers en werksessies goed samengewerkt om tot gezondere steden te komen. Tot slot vertelt Koen over de evaluatie door het Planbureau voor de Leefomgeving. Veel van de paradoxen in onze werkwijze die PBL onderzoekt, ervaren we als dealmakers en betrokkenen bij City Deals dagelijks, zoals tijdsdruk; we zijn allemaal druk en daarom dankt Koen de deelnemers voor het tijd vinden voor deze bijeenkomst en het invullen van de Impact Maak- en Meettool,

Vervolgens licht Janneke het maken van het visuele verslag toe. Ze adviseert iedereen om aantekeningen te maken en daarin kernbegrippen te markeren. Van dat begrip kun je vervolgens een icoon maken. De deelnemers worden in verschillende groepen ingedeeld die samen een verslag maken. Als eerste opdracht maken de deelnemers alvast een icoon waarin ze hun eigen City Deal samenvatten.

City Deals weergegeven als iconen. Foto: Martijn Cooijmans

Terug- en vooruitkijken met City Deals

City Deal Dynamische Binnensteden

Tim Rolandus van Platform31 kondigt de eerste ronde presentaties aan, waarin vijf City Deals terug- en vooruitblikken. Programmacoördinator Jos Sentel vertelt over de City Deal Dynamische Binnensteden en het belang voor de deal om een community te bouwen. Cruciaal daarvoor waren de City Deal Dagen, met name de City Deal Dag XL van oktober, waar ook geïnteresseerde partijen aanwezig waren die nog niet deelnemen aan de deal.  Borging is nog een uitdaging voor de deal, wellicht juist doordát er resultaten geboekt worden en borging voor partners nog niet urgent voelt. In het komende jaar zet de deal in op versnelling in de samenwerking en een tweede tranche projecten.

City Deal Fietsen voor Iedereen

Programmamanager Monique Verhoef toont een video waarin de hoogtepunten van de City Deal Fietsen voor Iedereen langskomen. Ze schetst dat er het niet kunnen fietsen, samenhangt met meerdere vraagstukken als gezondheid / obesitas, duurzame mobiliteit, de bereikbaarheid van de binnenstad en kansengelijkheid. De City Deal kende dit jaar succesvolle bijeenkomsten, verwelkomde nieuwe partners en creëerde onder andere een Fiets-ecosysteem canvas. Maar het grootste succes was wellicht het Weesfietsenplan, waarin de ambitie beschreven wordt om meer weesfietsen beschikbaar te maken voor mensen die zich geen fiets kunnen veroorloven.

Uitdagingen zijn het nieuwe kabinet en bewindslieden die andere prioriteiten hebben dan de City Deal. Ook wordt er nog hard gewerkt om partners te stimuleren het uitvoeringsbudget van 75.000 te vertalen in concrete projecten. Het komende jaar wordt het fiets-ecosysteem uitgewerkt.

City Deal Ruimte voor Lopen

Projectsecretaris Iris Visser licht de vorderingen van de City Deal Ruimte voor Lopen toe. De City Deal is in de afrondende fase. Onlangs is het Masterplan Lopen ondertekend door maar liefst 70 partijen. De City Deal zelf kent 30 partners, dus het masterplan is ook een belangrijk instrument in de opschaling, evenals het Platform Ruimte voor Lopen. De City Deal wil komend jaar graag verlengen omdat de City Deal dingen kan realiseren die lastig zijn binnen het Masterplan. Iris geeft ook aan dat het belangrijk is om resultaten van experimenten te delen, bijvoorbeeld in het Magazine Lopen. Dat inspireert niet alleen anderen, maar motiveert ook degenen die weten dat hun project in de schijnwerpers wordt gezet.

City Deal Tijdloze Grachten

Dealmaker Tim op ’t Hoog verzorgt namens projectleider Annemarij Kooistra de presentatie over de jongste City Deal, Tijdloze Grachten. Tim is er trots op dat de deal al vóór ondertekening op zoek ging naar werklijntrekkers. Mede daardoor ligt er nu binnen 3 maanden al een werklijnenplan. Hij schetst dat wel een tijdrovende uitdaging bleek om departementen mee te krijgen. Het komende jaar wil de City Deal het netwerk vergroten en versterken, via twee parallelle sporen: enerzijds gespreken met potentiële partners, waaronder ook kleinere gemeenten, en anderzijds lopen de vier werklijnen ook door.

Janneke ten Kate roept de deelnemers op om in groepen nu de eerste presentaties te gaan visualiseren.

CoP’ers creatief aan de slag met het visuele verslag. Foto: Martijn Cooijmans

City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving

Na dit creatieve intermezzo vervolgt Huibert de Leede de presentaties met zijn schets van de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving. Hij vertelt dat de City Deal onder andere samen met een jurist verkent welke mogelijkheden gemeenten hebben om reclame voor ongezonde voeding te weren. Ook bij deze deal hebben de verkiezingen tot uitdagingen geleid. Waar de aandacht binnen sommige ministeries verschoven lijkt, probeert de deal met de deelnemende gemeenten meer meters te maken. Ook de City Deal ‘Voedsel’ wil verlengen omdat de Voedselwet die VWS voorbereid, pas eind 2025 wordt behandeld. De deal zet bovendien in op meer draagvlak door ‘heel Nederland’ te betrekken en zo ook minder afhankelijk te zijn van landelijke politieke aandacht.

Koen Haer geeft aan dat er straks ook gemeenteverkiezingen aankomen en dat een afname van focus voor deals bij nieuwe bewindslieden wellicht ook deels kan worden opgevangen door dealthema’s in lokale verkiezingsprogramma’s opgenomen te laten worden. Dealmaker Henk Jan Bierling vult aan dat taal ertoe doet: kijk naar welke ‘taal’ bewindslieden aanspreekt en licht eventueel andere speerpunten van je deal uit die daar beter bij passen.

Huibert de Leede praat de deelnemers bij over de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving. Foto: Martijn Cooijmans

Tijdens een goed verzorgde lunch gaan de deelnemers verder in gesprek.

City Deal Kennis Maken

Roselinde Wijnands lichtte na de pauze het jaar 2024 van de City Deal Kennis Maken toe. Deze langlopende deal realiseerde inbedding van de samenwerking tussen de stad als rijke leeromgeving en de denkkracht van kennisinstellingen in de curricula in verschillende steden. De kennisregio’s waarmee wordt samengewerkt breiden zich uit en tegelijkertijd wordt de kennisdeling gerichter. Maar de City Deal merkt ook dat het lastig is om de impact goed te meten. De programmamanagers besteden een aanzienlijk deel van hun tijd aan het organiseren van evenementen en het blijkt moeilijk om niet-gesubsidieerde kennissteden aangehaakt te houden. In 2025 zet de City Deal in op borging, via een subsidieregeling, door opgenomen te worden in bestuurlijke akoorden én in instellingsplannen.

City Deal Een Slimme Stad, Zo Doe Je Dat

De City Deal Een Slimme Stad, Zo Doe Je Dat, bevindt zich midden in een transitie van City Deal naar ecosysteem, vertelde Matthias ten Brinke van ELBA/REC namens projectleider Jan-Willem Wesselink. De City Deal gaat op in het DMI-ecosysteem. Daarmee is de borging een feit. De City Deal kijkt ook enthousiast terug naar het evenement AI in de Stad, dat op 12 september in Breda plaatsvond. De City Deal werkt nu toe naar het slotevent op 23 januari én de lancering van het boek ‘Van slimme stad, naar ecosysteem’ waarin de vele instrumenten en opbrengsten van de City Deal de revue passeren en dat tijdens het Slotevent gepresenteerd wordt.

City Deal Impact Ondernemen

Edwin Teljeur schetst hoe er in 2024 stappen zijn gezet bij de implementatie van de zeven thema’s van de City Deal Impact Ondernemen. De themacoördinatoren hebben de thema’s door onderlinge afstemming versterkt en verdiept. Met door de ondersteuning van het kernteeam, droeg dit bij aan de realisatie van o.a. een Sociaal Impact Fonds in Den Haag (met steden als Amsterdam en Utrecht onderweg) een ronde tafelsessie over Impact Meten bij MinEZ, een impactdialoog met ambtenaren van lokale overheden en opname van Impact-thema’s in het beleid van de stad Groningen. Tegelijkertijd liep de City Deal aan tegen de grenzen van het budget. Dat gaat goeddeels naar coördinatoren en het kernteam waardoor er weinig experimenteerruimte overblijft.

In 2025 bereidt de City Deal de afronding in 2026 voor door de zeven thema’s zoveel mogelijk tractie te geven en op zoek te gaan naar solide borging.

Regien van Adrichem vertelt o.a. over de portrettenreeks die de City Deal Energieke Wijken, Duurzaam en Sociaal liet optekenen. Foto: Martijn Cooijmans

City Deal Energieke Wijken, Duurzaam en Sociaal

Ook deze deal werkt toe naar een afronding. De slotbijeenkomst vindt op 3 april plaats. De City Deal is tevreden met de Portrettenreeks waarin de nalatenschap van de deal is opgetekend. Mensen die betrokken zijn bij het thema van de deal, brengen hierin verschillende perspectieven samen, van burgers en ambtenaren, bedrijfsleven en overheid. De artikelen zijn op verschillende platforms en in een verzamelbundel onder de aandacht gebracht. Uitdagingen waren er ook, zo bleek het opschalen van kleine VVE’s weerbarstig, evenals het verder brengen van het Dashboard Geldstromen Energieke Wijken binnen gemeentelijke organisaties. Bij de afronding worden lessen getrokken uit de City Deal en worden instrumenten ter beschikking gesteld. Naast evalueren staat ook de borging op het programma, waarbij gekeken wordt naar partners BZK, VRO, NPLB, NPLW en Platform31.

Na al deze successen, uitdagingen en ambities is het hoog tijd voor de verschillende groepen om hun beeldverslag bij te werken én een kopje koffie te drinken. Verfrist keren de deelnemers terug voor de finale van de Jaarparade;

Soms werkt creativiteit op de lachspieren. De laatste hand wordt gelegd aan het beeldverslag. Foto: Martijn Cooijmans

Rode draden Impact Maak- en Meettool

De Impact Maak- en Meettool werd dit jaar ontwikkeld door Agenda Stad en onderzoeker Eva Vermeulen van Platform31. De tool is een jaarlijkse peilstok voor City Deals en biedt enerzijds een reflectie- en leermoment voor dealmakers en projectleiders en is anderzijds een hulpmiddel om meer inzicht te krijgen in de resultaten van City Deals. De eerste jaarlijkse uitvraag onder City Deals heeft onlangs plaatsgevonden en Eva Vermeulen neemt de rode draden die ze heeft afgeleid uit de input met de deelnemers door. Maar niet voordat ze de City Deals bedankt heeft voor het invullen én vraagt hoe degene die het instrument hebben ingevuld dit ervaren hebben.

De signalen zijn erg positief. De vragen zijn concreet, maar wel breed – voor alle City Deals – toepasbaar. Het invullen zet je aan het denken. Het is een reflectiemoment, maar ook een goed gespreksthema binnen de City Deal. De tool kan ook worden ingezet om te monitoren hoe het instrument City Deal ‘door evolueert’. En de vragen helpen om de neiging om snel aannames te doen, te ondervangen.

Wel bleek voor sommigen het invullen een erg tijdrovende klus die meerdere uren vergde. Anderen constateren dat het invullen van de tool vooral goed werkt voor beginnende en afrondende City Deals.

Reflectie op indicatoren

Vervolgens spitst het gesprek zich toe op opvallende patronen per indicator. Bij de indicator Meerwaarde signaleert Eva het verschil tussen output en outcome: het is goed om kritisch naar onszelf te kijken en na te gaan of producten die we opleveren (output) ook daadwerkelijk het doel bereiken dat we er mee voor ogen hebben (outcome). Qua Proces blijkt er goed nagedacht over o.a. de governance, maar zijn City Deals veelal nog wel zoekende hoe ze bestuurders goed kunnen aanhaken. Op Samenwerking – een kernkwaliteit van City Deals – wordt goed gescoord. Wel blijkt er nog veel winst te behalen met een diversere samenstelling van de teams. Opvallend is verder dat juist op de indicator Innovatie met een 7 het laagste cijfer wordt gegeven. Ook blijken er veel verschillende interpretaties van het begrip innovatie te bestaan. Toch investeren een aantal City Deals ook in innovatie, bijvoorbeeld door ontwerpkracht in te zetten. Bij Adaptiviteit zien we veel verschillen in de cijfers. Als risico worden hier personeelswisselingen vaak benoemd. Eenzelfde fluctuatie in cijfers zien we bij Borging. Heet hangijzer is hier vaak de financiering. Eén van de respondenten merkte op “Middelen voor borging zijn voor nu nog een black box”. Uitnodiging aan de City Deals is om elkaar op te zoeken en van elkaar te leren op dit thema.

De uitkomsten worden in de groep besproken. Er is veel herkenning. Waar kunnen we het beter doen? We zien diversiteit en inclusie als belangrijke pijler, maar sturen hierop is lastig omdat je afhankelijk bent van de partners waar je mee werkt. Agenda Stad heeft contact met een stichting waarmee we ervaringsdeskundigen met een migratieachtergrond kunnen betrekken. Meer diversiteit is belangrijk om inzichten die je vanuit een kantoorsituatie niet kunt bedenken te betrekken. De City Deal Fietsen voor Iedereen werkt met ambassadeurs vanuit de doelgroep. Roos Marijnissen van Platform31 vertelt over haar onderneming ErvaringSpreekt, een sprekersbureau dat sprekers levert die persoonlijke ervaring hebben met maatschappelijke onderwerpen als armoede, het hebben van een bi-culturele achtergrond of leven met een beperking. Vaak wordt er, met goede intenties, óver deze mensen gesproken. Dankzij ErvaringSpreekt kunnen deze mensen nu meer betrokken worden bij debatten die hen raken.

Met een dankwoord voor Moniek en Eva die de opbrengsten verzameld hebben én de CoP’ers die de Impact Maak- en Meettool ingevuld hebben, wordt het inhoudelijke gedeelte van de bijeenkomst afgerond en is er ruimte om naar aanleiding van alle gedeelde ervaringen met elkaar door te praten.

Wat een lap tekst hè? Je kunt dit verslag ook als pdf downloaden en nog eens rustig nalezen;

Benieuwd naar de presentaties of lees je dit verslag liever als pdf? Zie de links onderaan dit artikel.

Op dinsdag 10 september kwam het Agenda Stad-netwerk bijeen in café Kaapse Kaap in de Rotterdamse wijk Katendrecht om de City Deal Impact Ondernemen in de schijnwerpers te zetten op een inspirerende én relevante locatie. Want Kaapse Kaap is één van de locaties van impactonderneming Kaapse Brouwers, die volop gebruikmaakt van het lokale talent in Katendrecht. Maar de nadere kennismaking met deze ondernemer, was niet het enige dat op het programma stond op deze rijk gevulde CoP-dag.

Nadat dagvoorzitters Annemiek van Tol en Janneke ten Kate van Platform31 het gezelschap welkom hadden geheten, nam programmamanager Koen Haer ons mee in de laatste ontwikkelingen van Agenda Stad. Hij vertelde over de verschillende initiatieven onder de noemer ‘het jaar van de evaluatie’, zoals de Impact Maak- en Meettool en het PBL-onderzoek waar deze dag uitgebreid bij stilgestaan wordt, maar ook de bundel over dynamisch samenwerken die nu onder regie van onze CXO Suzanne Potjer wordt samengesteld. Ook blikte Koen vooruit op de ondertekening van de 32^ste City Deal, Tijdloze Grachten, tijdens het Future Green Cities-congres in Utrecht op 25 september en natuurlijk op de Dag van de Stad op 4 november. Tot slot kon hij meedelen dat de minister Agenda Stad in de begroting voor de komende jaren heeft opgenomen, waardoor we ons innovatieve werk voorlopig vol enthousiasme kunnen doorzetten. Vervolgens was de beurt aan projectleider Eva Vermeulen van Platform31 en Moniek Peen van Agenda Stad om de circa 25 aanwezigen bij te praten over de Impact Maak- en Meettool.

Tijdens de vorige CoP-bijeenkomst in juni werd al uitgebreid stilgestaan bij de Impact Maak- en Meettool en haalde Eva feedback op bij dealmakers en projectleiders. De tool biedt hen enerzijds een jaarlijks ‘reflectie- en leermoment’ om bij te kunnen sturen in de deal en helpt City Deals en Agenda Stad anderzijds om meer inzicht te krijgen in de resultaten. Eva vertelde dat de input van de vorige sessie verwerkt is en tot aanscherpingen heeft geleid. Ze toonde de interactieve pdf die in ontwikkeling is om de input voor de tool mee op te halen. Daarnaast wordt er een beknopte vragenlijst ontwikkeld die ook eenvoudig aan partners kan worden doorgestuurd. De tool zal in oktober beschikbaar zijn zodat alle dealmakers en projectleiders deze kunnen invullen. De resultaten worden geanalyseerd en tijdens de CoP van 19 november gepresenteerd, dus noteer deze datum vast in je agenda!

Transformatief beleid

Onderzoekers Eva Kunseler van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en Rosa Spruit van het Athena Instituut van de Vrije Universiteit Amsterdam gaven vervolgens een toelichting op hun onderzoek naar Transformatief Beleid, waarin Agenda Stad een belangrijke casus is. Veel uitdagingen van deze tijd vragen om een andere manier van denken, doen en organiseren van het Rijk, maar de kennis en kunde hierover staat nog in de kinderschoenen. Daarom wil PBL wetenschappelijke en praktische kennis over transformatief beleid ontwikkelen, o.a. door de uitdagingen die dit beleid met zich meebrengt – en de strategieën om dit te ondervangen – te inventariseren.

PBL onderzoekt onder andere de transformatieve werking van Agenda Stad: hoe kunnen deals als basis dienen voor maatschappelijke verandering én beleidsinnovaties. Voor Agenda Stad is het onderzoek tevens een belangrijk evaluatiemoment. Eva en Rosa lichtten de workshop toe die ze vandaag verzorgen. Die laat de deelnemers in gesprek gaan over transformatieve aspecten van hun werk en biedt PBL tegelijkertijd waardevolle input voor hun onderzoek. We zoomen vandaag in op twee verschillende paradoxen. De eerste paradox is dat Agenda Stad heeft ervaren dat het voordelen biedt om soms in de politieke luwte te opereren. Tegelijkertijd zouden ‘politieke schijnwerpers’ ook voordelen – én uitdagingen – met zich meebrengen. Wat zijn de voor- en nadelen van beide en welke strategieën kunnen we inzetten om de voordelen van beide te benutten? Want, zo vertelden Eva en Rosa: zowel volledig in de luwte staan als volledig in de schijnwerpers, zijn risicovol, dus het devies luidt: balanceren!

De tweede paradox gaat over de rol die City Deals vervullen om lokale oplossingen te creëren. Door te experimenteren en kennis uit te wisselen, kunnen gemeenten concrete opgaven effectiever het hoofd bieden. Dit is een belangrijk doel van City Deals. Tegelijkertijd is het voor de zichtbaarheid en impact van Agenda Stad ook belangrijk dat met City Deals wordt aangesloten bij actuele beleidsagenda’s.

De deelnemers gingen in twee groepen uiteen en inventariseerden eerst de kansen en risico’s bij elke zijde van de paradox. In de groep die zich boog over ‘luwte vs schijnwerpers’, werd onder andere geopperd dat opereren in de luwte leidt tot: minder druk, meer experimenteerruimte, meer focus op inhoud en minder afbreukrisico. Tegelijkertijd ben je minder zichtbaar en kan het moeilijker zijn om partijen mee te krijgen. Ook kun je met je partners meer vanuit een ‘bubbel’ opereren. Voordelen van de politieke spotlights zijn dat er soms meer inzet is op het slagen van experimenten en het borgen van resultaten. Er is meer stimulans om randvoorwaarden te creëren en verantwoording af te leggen en het draagt bij aan de geloofwaardigheid binnen het departement. Maar op de loer ligt tevens dat het bestaansrecht in gevaar komt door een grotere bewijslast, de afweging tussen standpunten en belangen complexer is en er minder vrijheid is om te experimenteren. Strategieën die vervolgens genoemd werden om risico’s te ondervangen, waren onder andere het scheppen van voorwaarden voor experimenteerruimte en ruimte voor gemeenten in je borgingsstrategie om zelf te bepalen waar de ‘luwte’ en waar de ‘schijnwerpers’ voor hen lokaal het beste werken. Ook nauwere samenwerking met de beleidscollega’s die intern de politieke dossiers beheren, werd geopperd.

Afb.1. Lokale oplossingen creëren of beleidsagenda’s dienen? Eva Kunseler peilt de groep (Foto Paul Tolenaar)

In de tweede groep werden verschillende voordelen opgesomd van het creëren van lokale oplossingen, zoals: snelheid, het creëren van ideale experimenten voor opschaling, de kans om thema’s aan de lokale economie te koppelen, zichtbaarheid en tastbaarheid en draagvlak en eigenaarschap. Valkuilen kunnen zijn: capaciteit, de vraag wat ‘lokaal’ is (er kunnen spelers ‘buiten de boot’ vallen), de verwachting bij lokale partijen dat ze ‘veel krijgen’ en de pilot paradox (factoren die bijdragen aan intern succes, kunnen soms de kans op deelbaarheid en schaalbaarheid verkleinen).

Wanneer de focus meer op het bedienen van beleidsagenda’s ligt, kun je systeemveranderingen mogelijk maken en is er meer politiek commitment. Opgaven worden beter geagendeerd en er is vaak meer budget. Tegelijkertijd kan de aanpak dan ook erg ‘top-down’ en generaliserend zijn. Er is meer risico op concurrentie en bovenmatig ‘polderen’ ligt op de loer.

Om de risico’s te ondervangen en de gulden middenweg te benaderen, zou er meer een leercultuur moeten ontstaan bij beleidsagenda’s (“aanpassen en bijsturen mag!”), de focus zou meer op de samenwerking moeten liggen en lokale ervaringsdeskundigen moeten beter geconsulteerd worden (“niet invullen voor een ander”).

Beide groepen produceerden een rijk gevuld matrixbord, bezaaid met kleurrijke strategieën op post-it briefjes. Rosa en Eva bedankten de deelnemers voor het bevlogen gesprek en de input en gaven aan dat ze de input zullen verwerken en de opbrengsten zullen delen. Op de Dag van de Stad op 4 november in Apeldoorn, zal PBL een vervolgsessie verzorgen.

Impact ondernemen

Vervolgens is het woord aan projectleider Edwin Teljeur van de City Deal Impact Ondernemen, op wiens initiatief we vandaag te gast zijn in Rotterdam en bij de impact ondernemers van Kaapse Kaap. Hij introduceerde de City Deal Impact Ondernemen bij de deelnemers en vertelde hoe hij het stokje overnam als projectleider toen de deal al twee jaar onderweg was. Vanuit zijn bedrijf Wijzijnmeo bracht Edwin al 10 jaar ervaring als impact ondernemer mee, maar in de City Deal was hij eerst even zoekende naar zijn rol. Nu, 2,5 jaar later, vindt hij het jammer dat de City Deal eindigt. Impact ondernemingen zijn bedrijven die zich richten op het creëren van maatschappelijke waarde, náást financiële winst. Bekende voorbeelden zijn Tony Chocolonely en Tommy Tomato, dat gezonde schoolmaaltijden verzorgt én inmiddels ook sterk inzet op arbeidsparticipatie. Aan de hand van een model van maatschappelijke vs financiële waarde, toonde Edwin aan dat er een glijdende schaal is van goededoelenorganisatie naar regulier bedrijf.

Edwin lichtte de zeven thema’s van de City Deal toe, dat zijn:

1. Impact ondernemen zichtbaar maken
2. Impactfinanciering
3. Regionale impactnetwerken versterken en verbinden met reguliere MKB-netwerken
4. MKB impactvol werken
5. Impactvol inkopen door overheden
6. Impact ondernemerschap opnemen in onderwijscurricula
7. Beleid en ontwikkeling

Hij vertelde onder andere dat overheden met hun inkoopkracht een grote stimulans kunnen zijn voor impact ondernemen. Door werkdruk en onbekendheid worden oude aanbiedingsteksten helaas vaak gekopieerd, waardoor kansen gemist worden. Edwin is trots op het opnemen van impact ondernemerschap in onderwijscurricula, omdat de aandacht voor impact ondernemen hierdoor geborgd is, ook wanneer de deal is afgerond.

Afb.2. Edwin Teljeur over de City Deal Impact Ondernemen (Foto Paul Tolenaar)

Afsluitend betoogde Edwin dat samenwerking nodig is voor maximale impact. En dit vraagt dat we onze kwetsbaarheid durven tonen. Daarom rondt Edwin af met een kwetsbare vraag aan de deelnemers. Hij constateert dat de City Deal bestuurlijk draagvlak mist en dat het dus niet lukt om als City Deal en dealmaker de juiste personen bij overheden te bereiken en motiveren.

De vraag van Edwin, waar na de lunch uitgebreider bij stilgestaan zou worden, luidde: Hoe komt het instrument City Deal het best tot zijn recht? (Als activistisch en agenderend instrument dat leidt tot systeemveranderingen? Of als faciliterend instrument dat het netwerk bedient en daarmee leidt tot innovatie?)

Na een heerlijke lunch en frisse neus in Katendrecht, vertelde initiatiefnemer Tsjomme Zijlstra van Kaapse Brouwers hoe hij als masterstudent Filosofie in een Londense bar werkte en geïnteresseerd raakte in ‘craft beers’. Terug in Rotterdam begon hij in 2014 met het brouwen van bier in de Fenixloodsen op Katendrecht. Inmiddels wordt het bier gebrouwen in een productiebrouwerij aan de Keiweg en bevinden we ons vandaag in de ‘Tap Room’ van de brouwerij. Tsjomme vertelde dat een ‘korte keten’ en een goede relatie met de buurt vanaf het begin belangrijk waren. Via de Wijknetwerker in Katendrecht, kwam hij meer in contact met buurtbewoners en kon hij lokale bewoners aan een baan helpen. Hoewel dat soms tot een ‘clash in culturen leidde’, leerden Tsjomme en zijn compagnons zo de wijk wel goed kennen. De betrokkenheid bij de wijk was voor hem ‘vanzelfsprekend’. Toen het bedrijf in 2022 in contact kwam met het Sociaal Impact Fonds Rotterdam, werd er echter pas serieus ingezet op een structuur voor impact ondernemen. Tsjomme wil het programma dat rond die structuur is opgezet ook graag delen met andere horecaondernemers. De structuur helpt om de impact te meten. Zo krijgen medewerkers jaarlijks een vragenlijst waarop ze aangeven wat ze geleerd hebben en nog willen leren.

Afb.3. Tsjomme Zijlstra vertelt hoe Kaapse Brouwers aansluiting vond bij de wijk

Tsjomme vindt dat grote brouwers in Nederland meer het voorbeeld van een bedrijf als Guinness kunnen volgen, dat nog altijd veel doet voor en verweven is met Dublin. Hij heeft goede banden met de gemeente, maar vindt het ook lastig dat de overheid meerdere gezichten heeft: het ene moment spart hij constructief met ambtenaren over sociaal ondernemerschap en op het andere moment komt de gemeente langs voor een terrasinspectie. Ook vindt hij de Belastingdienst behoorlijk star voor kleine ondernemers die het na COVID al zwaar hebben, terwijl multinationals soms juist ontzien worden.

Activistisch of faciliterend?

Nadat Tsjomme wat vragen van deelnemers beantwoord had, was het de beurt aan Sarah Muller en Laura Termeer die namens Het Groene Brein een drietal prikkelende stellingen voorlegden. De deelnemers gaan in groepen uiteen, gebaseerd op hun ‘rol’: dealmaker, projectleider of anderszins betrokken om te discussiëren over de stellingen:

• De dealmaker moet vooral activistisch en agenderend zijn of faciliterend en programmatisch
• De projectleider moet vooral activistisch en agenderend zijn of faciliterend en programmatisch
• De City Deal zélf moet vooral activistisch en agenderend zijn of faciliterend en programmatisch

In de groep projectleiders werd onder andere gezegd dat het belangrijk is om ‘olifanten in de kamer’ te kunnen benoemen, zoals departementen die niet actief deelnemen in een deal. Een projectleider vulde aan dat het ook daarom belangrijk is om vooraf de verwachtingen over ieders rol en betrokkenheid in een deal uit te spreken. De dealmakers bespraken dat elke dealmaker, net als iedere projectleider, zijn of haar eigen stijl heeft. Daarnaast is je rolopvatting afhankelijk van je situatie. De groep van overige betrokkenen meende dat beide, zowel het activisme als het faciliterende, nodig zijn. Iemand wierp op: “Je hebt functioneel activisme nodig, de ene keer is dat bij iemand met je vuist op tafel slaan, op het andere moment is dat een opiniestuk laten schrijven in de krant.”

Afb. 4. Projectleiders (zonder olifant).

Terug bij de plenaire bespreking, praatten we in de vorm van een keukentafelgesprek door over de stellingen en de kwetsbare vraag van Edwin, waar deze nauw op aansluiten. Edwin licht toe dat BZK deelneemt aan de City Deal, maar dat er geen contactpersoon is bij beleid. Dat is problematisch. Tegelijkertijd waren er wisselingen bij de dealmakers, waardoor hij begrijpt dat het hen tijd kost om relaties binnen het departement op te bouwen. Ook nieuwe collega’s bij Agenda Stad merkten op dat het vaak makkelijker is ‘extern’ relaties op te bouwen dan binnen het departement. Die ‘nieuwigheid’ helpt hen echter om naïef intern de hulpvraag te stellen. Een van de nieuwe dealmakers vond dat ‘activistisch vs faciliterend’ een ‘schijntegenstelling’ is. “Het is contextueel en mensenwerk. Je moet weten welke stijl je moet gebruiken om beweging te houden.”

Afb.5. Goede gesprekken aan een bonte keukentafel

Een van de projectleiders zei dat je beter van ‘activerend’ dan ‘activistisch’ kunt spreken. “Soms speel ik met mijn dealmaker een ‘good cop / bad cop’-rol. Belangrijkste is dat je iémand voor je hebt en dat is een zoektocht, ook voor dealmakers: wie is de juiste persoon bij een departement die erover gaat?”

Een derde projectleider vulde aan dat de belangrijkste kwaliteit van dealmakers volgens hem de rol van ‘oliemannetje’ is. “De kern van de rol van Agenda Stad is niet activeren of programmeren, maar wat ertussen zit, die oliemannetjesrol.”

Volgens programmamanager Agenda Stad Koen Haer heeft het team na de verkiezingen eerst even moeten herijken, maar blijkt uit de 32 gesloten deals wel dat er veel contacten zijn binnen de departementen. Gespreksleider Annemiek vatte samen dat de vraag ‘wanneer escaleer je’ voor dealmakers wellicht goed is om mee te nemen. Koen vulde aan dat escalatie Agenda Stad soms juist ook helpt om intern de directeur te betrekken en zichtbaar te zijn.

Met dit mooie en openhartige keukentafelgesprek, werd het inhoudelijke gedeelte van deze Community of Practice-dag afgerond. Voor degenen die het druilerige weer wilden trotseren, had Tim Rolandus van Platform31 nog een mooie uitsmijter: een wandeling door Katendrecht. Hij stond stil bij het Deliplein, een voormalige tippelzone die nu een levendig plein vol horeca is, mede door de gentrificatie die door Kaapse Brouwers is ingezet.

Afb.6. Gelegenheidsgids Tim Rolandus over het roemruchte verleden van het Deliplein.

Daarna liepen we langs Café Belvédère, een ontmoetingsplek in en voor de wijk, waar ook voor en door mensen uit de wijk gekookt wordt. De route werd vervolgd door het park Kaapbos, waar de historische architectuur en moderne nieuwbouw samenkomen, om uit de komen bij de SS Rotterdam, het voormalige cruiseschip dat nu een nieuwe ontmoetingsplek is. Tot slot wandelden we langs Bakkerswerkplaats Wij Zijn Rotterdam, een impactondernemer die mensen een kans geeft die in een reguliere werkomgeving niet goed meekomen. De bakker illustreert mooi de strekking van de CoP-dag; dat impact ondernemers een belangrijke motor zijn voor de wijk en dat we nu als CoP-netwerk met eigen ogen hebben kunnen zien hoe zij door de buurt te betrekken een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan het transformeren van een kansarmere wijk tot een gebied dat ‘hip en happening’ is.

Afb.7. Met de watertaxi van Kaapse Kaap naar Kaapse Wil’ns

De dag wordt na een rit in de watertaxi afgerond in de vestiging Kaapse Wil’ns van de Kaapse Brouwers.

Bekijk de presentaties

• Impact Maak- en Meettool, Update CoP 10 september (Eva Vermeulen en Moniek Peen)
• Presentatie Onderzoek Transformatieve Overheid, Workshop PBL/VU (Rosa Spruit en Eva Kunseler)
• Presentatie City Deal Impact Ondernemen (Edwin Teljeur)

Lees of download dit verslag in pdf-formaat.

Ruim twintig deelnemers verzamelen zich op deze frisse donderdagochtend 6 juni in Scheltema Leiden. Het is in dit ‘jaar van de evaluatie’ de tweede Community of Practice (CoP) voor City Deals. De bijeenkomst van vandaag staat in het teken van meten, monitoren, samenwerken en… roddelen?

Dagvoorzitter Vera Beuzenberg heet alle aanwezigen welkom in de ‘Zagerij’ van Scheltema Leiden, een voormalige lakenfabriek die is omgebouwd tot evenementenlocatie.

Na het welkomstwoord praat Koen Haer de aanwezigen bij over de ontwikkelingen binnen Agenda Stad. Met de kabinetsformatie in het vooruitzicht, is er politiek gezien veel aan de hand. Gelukkig biedt het hoofdlijnenakkoord genoeg aanknopingspunten die het bestaansrecht van het programma onderstrepen, zoals meer regionale samenwerking en het verkleinen van de ongelijkheid tussen de Randstad en de randgemeenten.

In september, tijdens het Future Green City World Congress in Utrecht, vindt de lancering van de City Deal Tijdloze Grachten plaats. En de tweede Town Deal, Krachtige Kernen, is volop in verkenning. Naast deze en enkele andere nieuwtjes, is het ook het moment om twee nieuwe Dealmakers voor te stellen: Charlot Stensen en Christopher Baan.

Maak- en Meettool

Het themaprogramma gaat van start met de Maak- en Meettool voor City Deals die Platform31 momenteel ontwikkelt. Junior projectleider en onderzoeker Eva Vermeulen vertelt dat het gereedschap bedoeld is om zowel te reflecteren als om te leren – op structurele basis, want dit gebeurt nu nog vaak ad hoc. Het is ook de bedoeling dat City Deals meer van elkaar gaan leren en het geleerde binnen Agenda Stad een plek krijgt.

Eva Vermeulen van Platform31 licht de Maak- en Meettool toe. Foto’s Paul Tolenaar.

Vermeulen en Platform31 borduren voort op de vorig jaar gepubliceerde midterm review van onderzoeksbureau Andersson Elffers Felix (AEF). Met de Maak- en Meettool wordt gekozen voor een iets andere vorm, die ruimte biedt aan de eigenheid en het experimentele karakter van de City Deals.

Het is belangrijk dat de tool voor de gebruikers toegankelijk is; geen ‘moetje’, maar juist een manier om de City Deal-teams werk uit handen te nemen. Dealmakers en projectleiders worden bij de ontwikkeling betrokken, met zo min mogelijk belasting van hun al schaarse tijd.

Wat precies gemeten en gemaakt wordt, zal afhankelijk zijn van de fase waarin de City Deal zich bevindt. De resultaten die de tool oplevert, zijn deels harde data en deels kwalitatief: een combinatie van tellen en vertellen. Dit zal inzicht bieden in wat met een City Deal nou eigenlijk wordt beoogd en bereikt. Daarbij gaat het niet zozeer over het volledig claimen van een succes (attributie), maar over de bijdrage die aan dat succes geleverd is (contributie).

Indicatoren

De Maak- en Meettool bestaat uit acht indicatoren die zijn gebaseerd op een mix van wetenschappelijke literatuur, eerdere evaluaties en concrete behoeftes uit de praktijk. Bij elk van deze ‘puzzelstukjes’ hoort een set vragen die afhankelijk is van de fase van de City Deal. Naast ‘Meerwaarde’, ‘Innovatie’, ‘Proces’, ‘Samenwerking’, ‘Kennisontwikkeling’, ‘Borging’ en ‘Adaptiviteit’, is er een ‘Unieke indicator’: omdat iedere City Deal in thematiek en werkwijze anders is, biedt die laatste de ruimte om een eigen element toe te voegen.

De tool zit nog in de ontwikkelfase, dus de CoP is een mooi moment om bij de aanwezigen informatie op te halen. Het onderwerp zorgt dan ook meteen al voor een levendige discussie. Hoe zorg je bijvoorbeeld voor vergelijkbare waarden? Als de Dealtekst je uitgangspunt is, kun je die ook meetbaar maken? Of is de tool zelfs bruikbaar bij het opstellen van die tekst?

Het gesprek krijgt nog verder vorm als de deelnemers praktisch aan de slag gaan. Op verschillende tafels liggen grote vellen papier, elk met een andere indicator. Onderverdeeld in groepjes, krijgen de deelnemers voor iedere indicator zo’n tien minuten om twee dingen in te vullen: wat ze vooraf hadden willen weten en welke reflectie-, check en evaluatievragen daarbij zouden passen.

De tool voorziet duidelijk in een behoefte. Jan-Willem Wesselink, projectleider van de City Deal Slimme Stad én de City Deal Slim Maatwerk, is enthousiast: “Ik wil al langer met zo’n methode aan de slag. Maar je moet goed onderzoeken hoe je dat doet. Ik kom daar zelf niet aan toe, dus dit is heel waardevol.”

Vrienden van het Singelpark

De lunch vindt plaats in het Ketelhuis dat met het grote glazen dak zorgt voor een bijzonder contrast en een ruimte lichtinval. Jeroen van Loon, voorzitter van de stichting Vrienden van het Singelpark, verzorgt een lunchcollege over het park. Dit initiatief is in 2012 het startschot geweest voor de ontwikkeling van een 6,5 kilometer lang stadspark rondom het centrum van Leiden.

Jeroen van Loon vertelt over het Singelpark in Leiden. Foto’s Paul Tolenaar.

De vergroening van een van de meest versteende binnensteden van Nederland, is een mooi voorbeeld van de samenwerking tussen stadsbewoners en de gemeente. Later vandaag zullen de CoP’ers uitgebreider met het park kennismaken.

Samenwerking binnen City Deals

Het volgende programmaonderdeel is in handen van Bart Stoffels. Als projectcoördinator van maar liefst twee afgeronde City Deals – eerst Klimaatadaptatie en later Openbare Ruimte – is hij een echte veteraan: dé aangewezen persoon om iets te vertellen over samenwerking binnen City Deals.

Er zijn veel verschillen tussen zijn eerste en tweede City Deal. Was er bij de start van Klimaatadaptatie nog geen structuur of geld, bij Openbare Ruimte kon gebruikgemaakt worden van gezamenlijke tools en de denkkracht van Platform31. Daarnaast was er al een budget. Stoffels: ”Dan hoef je daar niet meer tijdens de Deal zelf voor te lobbyen.”

City Deal-veteraan Bart Stoffels deelt zijn inzichten over samenwerking. Foto’s Paul Tolenaar.

Al ziet hij bij dat laatste ook een valkuil: een City Deal zonder uitvoeringsgeld is niet aantrekkelijk, maar mét geld krijg je al snel te maken met het ‘verantwoordingssyndroom’. Terwijl je dat niet snel goed doet: “Je hoort vaak dat een City Deal ‘geen praatclub’ mag worden, maar volgens mij moet je juist wél een omgeving zijn waarin mensen tot uitwisseling komen. Als je een ‘maakclub’ wordt die vooral producten oplevert, krijg je weer de vraag wie die producten nou eigenlijk gebruikt.”

Borging

Wat een City Deal in ieder geval níét moet worden, is een “hobbyclubje van een paar mensen in de gemeente”. Om te zorgen voor borging, is Stoffels in de loop der tijd meer gaan sturen op bevlogen leiders binnen de partnergemeenten. “Waar zijn ze sterk in? Nemen ze ook de rest van de organisatie mee? Of zijn ze alleen leiders als ze bij jou aan tafel zitten?”

Het is ook belangrijk dat de ministeries de fundamentele waarde van de City Deal herkennen. Om ze betrokken te houden, is het nodig dat hun verantwoordelijkheid op directieniveau belegd wordt. Ga daarnaast met ze in gesprek over hoe de City Deal past in hun beleidsontwikkeling.

Deelnemers aan de CoP-sessie reflecteren op de sessie. Foto’s Paul Tolenaar.

Je partners hebben namelijk vaak al dingen in gang gezet: dan zitten ze niet te wachten op een radicaal andere insteek. Het helpt dus om niet een heel laboratorium en projecten te bedenken, maar je vooral te richten op de kracht van je partners: kijk naar wat ze al goed doen en breng dat bij elkaar.

Sturen op eigenaarschap en doorwerking binnen de partnerorganisaties is ook een onmisbaar fundament voor opschaling van de Deal-resultaten – en je kunt eigenlijk niet vroeg genoeg beginnen met daarover nadenken. Verder is het volgens Stoffels goed om intern te zorgen voor een dreamteam: een ‘regelhart’ met mensen die elkaars vaardigheden aanvullen. En ook van elkaar leren, bijvoorbeeld tijdens een CoP als vandaag, is essentieel voor het succes van de City Deals.

Wandelende intervisie

Na de uitgebreide presentatie van Stoffels zullen veel CoP’ers toe zijn aan een frisse neus. Gelukkig is het volgende programmaonderdeel een heuse weeting: een wandelende meeting. Iris Visser, projectsecretaris van de – hoe kan het ook anders? – City Deal Ruimte voor Lopen, licht het belang hiervan toe. Beweging en groen helpen om stress te verlagen en daarmee je immuunsysteem te verbeteren. Maar wandelend met je collega’s praten helpt ook bij het gesprek dat je voert: je bent met meer aandacht bij het gesprek en de andere persoon.

Wandelen zou dus ook de effectiviteit van een intervisie kunnen bevorderen. In twee groepen gaan de CoP’ers het eerder besproken Singelpark in, om met een vooraf ingezonden vraagstuk van een van hen aan de slag te gaan.

Iris Visser (rechts) neemt de deelnemers mee op een weeting, een walking meeting, door Leiden. Foto’s Paul Tolenaar.

Een van die vragen komt van Visser zelf. Na haar introductie van het probleem, stelt haar gezelschap haar al wandelend en opgesplitst in duo’s aanvullende vragen. Het voorzichtige zomerzonnetje en de stadse, groene omgeving zorgen voor een ontspannen start van de wandeling.

Toch kan het voor de vraagsteller nog wel even spannend worden, namelijk tijdens de ‘roddelfase’. Terwijl de andere deelnemers met elkaar de kern van het vraagstuk analyseren – waarbij niet wordt uitgesloten dat er misschien een dieperliggend probleem is – mag de vraagsteller alleen maar luisteren en zich er niet mee bemoeien.

Gelukkig vindt Visser het roddelen vooral heel constructief: “Normaal heb ik de neiging om te reageren op een advies, bijvoorbeeld door te zeggen: dat heb ik al geprobeerd. Maar dan kap je onbedoeld het gesprek af en ben je zelf de barrière voor een oplossing. Nu mocht ik niks zeggen, waardoor ook andere ideeën de ruimte kregen.”

Na de roddelfase schrijft ieder groepslid zijn of haar advies op. Op de weg terug sluit Visser al wandelend weer aan bij de verschillende duo’s om hun goede raad te horen. Daar zit veel bruikbaars tussen, zo vertelt ze in haar terugkoppeling aan de hele groep.

Ook voor de andere deelnemers was de oefening interessant, zegt Mariyana Aksu, projectleider van de nog te lanceren City Deal Tijdloze Grachten: “Eerst dacht ik: heb ik de wijsheid in pacht dat ik hier wat van moet vinden? Maar er komt toch iets uit waaraan je niet eerder had gedacht. Daarnaast leer je mensen kennen, want samen tussen de bomen lopen maakt het contact persoonlijker.”

Een snufje meenemen

Met de intervisie komt een einde aan het inhoudelijke programma. Onder het genot van een drankje, praten de deelnemers nog even gezellig na in de inmiddels zonovergoten binnentuin van Scheltema. Roos Marinissen, projectsecretaris van de City Deal Impact Ondernemen, blikt terug op de dag: “Het was leuk om te horen hoe andere City Deals innovatie en experimenten een plek geven, want we zitten allemaal heel anders in elkaar. Maar ik heb wel een paar voorbeelden gehoord waarvan ik denk: kunnen we daar niet een snufje van meenemen? Daar moeten we het in ons volgende kernteamoverleg over hebben.”

Wat dat op gaat leveren, komt ongetwijfeld ter sprake tijdens de volgende CoP op dinsdag 10 september: in het kader van ‘City Deal in de Spotlight’, staat die dag namelijk volledig in het teken van het reilen en zeilen van de City Deal Impact Ondernemen. Wordt vervolgd!

Dit artikel verscheen eerder op Volkshuisvestingnederland.nl. Lees meer over de City Deal op Citydealenergiekewijken.nl.

Na een geslaagde pilot in Arnhem-Oost kunnen gemeenten de Investeringssubsidie duurzame energie en energiebesparing (ISDE) namens woningeigenaren aanvragen en ontvangen. Woningeigenaar Ad van Vliet uit de wijk Malburgen in Arnhem-Oost is een van de eersten die hiervan gebruikmaakt. Zonder het voorschieten van de ISDE-subsidie door de gemeente had hij niet alle verduurzamingsmaatregelen van in totaal zo’n 29 duizend euro laten uitvoeren. Daarvan betaalde hij 2.500 euro zelf.

Bewoner Ad van Vliet. Foto: (c) Nadine van den Berg.

De ISDE is een subsidieregeling van het ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Met de ISDE kunnen woningeigenaren subsidie voor energiebesparende en duurzame maatregelen voor hun woning aanvragen zoals dak- en gevelisolatie en het plaatsen van een warmtepomp. Woningeigenaren kunnen de investeringssubsidie aanvragen nádat de werkzaamheden zijn uitgevoerd en betaald. Naderhand krijgen zij de subsidie op hun rekening gestort.

“Prachtig natuurlijk de subsidies voor woningeigenaren”, vertelt Regien van Adrichem, projectleider City Deal Energieke Wijken. “Alleen werkt de ISDE niet voor woningeigenaren die niet de mogelijkheid hebben deze kosten voor te financieren. Daardoor komt de subsidie vooral terecht bij mensen die meer financiële armslag hebben.”

“Als de gemeente mijn ISDE-subsidie niet had voorgeschoten, had ik mijn huis niet laten verduurzamen.”

Sommigen zijn bovendien terughoudend met de voorfinanciering omdat ze er niet zonder meer op vertrouwen dat ze het bedrag terugontvangen. “Vooral in kwetsbare wijken is het vertrouwen in de overheid laag”, aldus Van Adrichem. “Juist in kwetsbare wijken staan relatief veel slecht geïsoleerde woningen waar sprake is van tocht en schimmel. Deze mensen niet de juiste impuls geven om mee te doen met de verduurzaming is een aanslag op hun bestaanszekerheid.”

De gemeente vraagt aan namens woningeigenaar

Woning Ad van Vliet. Foto: (c) Nadine van den Berg.

Verschillende gemeenten en ook de City Deal Energieke Wijken agendeerden deze problematiek bij onder andere de ministeries van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en Economische Zaken en Klimaat. Na een geslaagde pilot in Arnhem-Oost is het nu dus voor alle gemeenten mogelijk om de ISDE, voor te schieten voor inwoners en deze hierna aan te vragen en te ontvangen.

Een van de knelpunten die eerst moest worden opgelost, was het regelen aan wie de subsidie wordt uitgekeerd. “Wanneer gemeenten de verduurzamingsmaatregelen voorschieten en de woningeigenaren het geld ontvangen, loop je het risico dat het mogelijk aan andere, ook noodzakelijke dingen, wordt uitgegeven”, vertelt Van Adrichem. Ook kan het in sommige gevallen gebeuren dat schuldeisers er beslag op leggen.

Bij de pilot in Arnhem-Oost, een van de gebieden van het Nationaal Programma Leefbaarheid en Veiligheid, is hiervoor een juridisch kloppende en werkbare overeenkomst opgesteld tussen gemeente en bewoners. Sinds februari 2024 kunnen alle gemeenten dit namens woningeigenaren doen. “Op die manier hoeven deze woningeigenaren zich bij de verduurzaming van hun woning geen zorgen te maken over de betaling”, schreef minister De Jonge de zomer daarvoor al in een Kamerbrief.

Welke woningen komen in aanmerking?

Arnhem-Oost zet er vaart achter. “Vanuit het Volkshuisvestingsfonds ontving de gemeente voor 3.500 particuliere woningen subsidie om te verduurzamen”, vertelt Karel Stolk, projectmanager bij de gemeente Arnhem. “Het gemiddelde budget per woning bedraagt 23 duizend euro. Het budget bestaat uit een subsidie uit de gemeentelijke Subsidieregeling Eigen Woning Aanpak (SEWA), een eigen bijdrage van de woningeigenaren en ISDE. Bij de collectieve verduurzamingsaanpak per straat schieten wij de ISDE-subsidie voor waardoor de eigen bijdrage beperkt blijft.”

Hoe wordt bepaald welke woningen in aanmerking komen voor SEWA-subsidie? “We hebben op blokniveau gekeken naar de staat van de woningen, het gemiddelde inkomen in een straat  en de kwetsbaarheid van de bewoners”, legt Stolk uit. “Verder mag de woning een WOZ-waarde hebben van maximaal 390 duizend euro en zijn woningeigenaren verplicht om minimaal twee relevante maatregelen te laten uitvoeren.” Doel is dat de woningen door de verduurzamingsmaatregelen gemiddeld drie energielabelstappen maken of naar energielabel B gaan. Stolk: “Dit zorgt niet alleen voor een lagere energierekening. Ook wordt je woning comfortabeler en gezonder om in te leven.”

“Dit gaat de versnelling van de energietransitie in kwetsbare wijken een impuls geven. Dat is hard nodig met deze onzekerheid over de energieprijzen.”

Van energielabel D naar energielabel B

Bewoner Ad van Vliet. Foto: (c) Nadine van den Berg.

Ad van Vliet uit de wijk Malburgen is een van de eerste bewoners in Arnhem-Oost die deelneemt aan de aangepaste ISDE-regeling. Zo is zijn dak geïsoleerd, is HR++ glas geplaatst en is er een ventilatiesysteem geïnstalleerd in zijn woning. Hierdoor ging zijn woning van energielabel D naar B. Van de totale kosten van de verduurzaming heeft hij zelf 2.500 euro betaald. “Sommige buren met een Gelrepas en een inkomen rond het bestaansminimum hebben geen eigen bijdrage hoeven te betalen”, weet hij.

Of ik mijn huis ook had laten verduurzamen zonder dat de gemeente de ISDE voorschiet? “Zeker weten van niet”, reageert Van Vliet. “De investeringen zijn hoog en ik moet nog afwachten hoeveel het gaat opleveren; de werkzaamheden zijn onlangs afgerond.”

Bovendien komt hij net uit een scheiding en is hij op zoek naar werk, waardoor hij zijn uitgaven zorgvuldiger afweegt. Na zijn scheiding is hij blij als hij anderhalf jaar geleden na lang zoeken een mooie woning vindt in Malburgen, die hij koopt voor ruim 250 duizend euro. Deze woning ligt vlak bij het huis van de moeder van zijn twee kinderen met wie hij co-ouderschap heeft. Om voor een hypotheek in aanmerking te komen, geeft hij zijn bestaan als zelfstandige op en gaat hij in loondienst. “Mijn inkomen als zelfstandig websitebouwer was niet hoog genoeg om een hypotheek te krijgen”, vertelt hij.

Bewonersavonden

Hij en zijn kinderen voelen zich lekker in de nieuwe woning met veel lichtinval en een grote tuin. “Dit deel van de naoorlogse wijk Malburgen was tot voor kort een achterstandswijk,” vertelt Van Vliet. Nu wordt er op verschillende gebieden flink geïnvesteerd in de wijk met hulp van het Nationaal Programma Arnhem Oost. De verduurzamingswerkzaamheden in Malburgen zijn nog in volle gang. Op straat liggen de dakisolatiematerialen opgestapeld. Het stratenblok waar Van Vliet woont, bestaat deels uit corporatiewoningen en deels uit koopwoningen die enkele jaren geleden door de woningcorporatie zijn verkocht. Aan de overkant van de straat zijn nieuwbouwwoningen gebouwd.

Opvallend is dat bij sommige woningen de authentieke doorzonraampartijen met witte houten kozijnen en dito betimmering zijn behouden, zoals bij Van Vliets woning. Terwijl bij andere woningen de raampartijen zijn geslonken en de buitengevel is ingepakt met grijze isolatiematerialen. “Dat zijn meestal de corporatiewoningen”, legt Van Vliet uit. Het levert een on-Nederlands divers straatbeeld op. “Ik kon kiezen, maar vind de grote raampartijen juist de charme van deze woning. Hoewel het minder energiezuinig is.”

Hoe hij werd geattendeerd op de subsidiemogelijkheden? “Ik kreeg een flyer van de gemeente en hun adviesbureau Endule en bezocht een van de bewonersavonden. Daarna volgde een keukentafelgesprek op basis waarvan Endule een woonplan opstelde. Daarin stonden de mogelijkheden en impact van verschillende verduurzamingswerkzaamheden overzichtelijk op een rij. “Uit het woonplan bleek dat dakisolatie de meeste zoden aan de dijk zou zetten”, vertelt Van Vliet.

Advies en begeleiding

Woning Ad van Vliet. Foto: (c) Nadine van den Berg.

Karel Stolk herkent de complexiteit van de verduurzamingsprocedure. “Woningeigenaren weten vaak niet waar ze moeten beginnen. Daarom bieden we woningeigenaren die in aanmerking komen voor de SEWA-subsidie advies en begeleiding door adviesbureaus. Welke isolerende maatregelen kunnen het beste worden uitgevoerd? Ook bieden we hulp bij het aanvragen en beoordelen van offertes, de aanvraag van de SEWA-subsidie, een eventuele lening bij het Nationaal Warmtefonds en de aanvraag van de ISDE.”

Het hele proces van verduurzamen en isoleren duurde zes maanden, mede door enkele ‘afstemmingsfoutjes’. “Zo hebben we een paar weken zonder wc-raam gezeten doordat de ramen waren opgemeten door een andere partij dan de leverancier”, vertelt Van Vliet. Die heb ik met ducktape dichtgeplakt.” Hij haalt zijn schouders op. “Dat kan gebeuren. Die weken heb ik de verwarming wat lager gezet en hebben we een extra trui aangetrokken. Want ik ben een cheapskate”, zegt hij lachend.

Van Vliet zou het andere woningeigenaren zonder meer aanraden om gebruik te maken van de combinatie tussen de gemeentelijke SEWA-regeling en de ISDE regeling vanuit het Rijk, zo mogelijk. “Het is een gemiste kans als je het niet doet. De verduurzaming zorgt ook voor een hogere waarde van mijn huis.”

Vertrouwen in (lokale) politiek

Regien van Adrichem is blij dat de nieuwe mogelijkheid binnen de ISDE er is. “Dit gaat de versnelling van de energietransitie in kwetsbare wijken echt een impuls geven, en dat is met de onzekerheid over de ontwikkeling van energieprijzen hard nodig.” Ook de Arnhemse wethouder Cathelijne Bouwkamp is positief: “Door onze pilot kunnen we de drempel verlagen voor Arnhemmers in de armste postcodegebieden om mee te doen. Daarmee verduurzamen we meer huizen en verhogen we ook het vertrouwen in de lokale overheid.”

Voor Karel Stolk en zijn team zit het werk er allerminst op. “We houden nauwgezet bij welke adressen in welke wijken zich daadwerkelijk aanmelden voor de SEWA-regeling. En vooral: welke straten en wijken achterblijven. Zijn de huizen daar al verduurzaamd? Of zien eigenaren het ondanks de aangeboden hulp nog niet zitten mee te doen en wat weerhoudt hun dan?”

Volgens Stolk is het een uitdaging om de meest kwetsbare woningeigenaren te bereiken. “We zijn steeds weer blij wanneer we iemand die deze regeling het hardst nodig heeft kunnen helpen. Mensen die met 15 graden met hun jas aan in hun woning zitten omdat ze hun energierekening niet kunnen betalen – voor hen kunnen we zo’n enorm verschil maken.”

De gemeente Noardeast-Fryslân heeft een flinke verduurzamingsopgave. 40% van de totale woningvoorraad heeft een label E,F of G. Het eigen woningbezit in de gemeente is 75%. Bij veel inwoners ontbreekt de investeringscapaciteit om te verduurzamen waardoor er een nieuwe categorie energiearmoede (aanstaande) is. De gemeente heeft de ambitie om voor 2030 6000 woningen te verduurzamen. Vanuit de Town Deal Sterke Streken krijgt zij hierbij brede ondersteuning. Zo worden contacten tot stand gebracht met andere ministeries. Jacob Klaas Star, projectleider energietransitie, en Sander Elverdink, projectleider energie-armoede en warmtetransitie, vertellen over de stand van zaken en de uitdagingen waarmee ze te maken hebben.

De gemeente Noardeast-Fryslân bestaat uit 52 dorpen en een stad, Dokkum. De gemeente telt een groot aantal innovatieve bedrijven in onder andere de bouw en installatietechniek. Het arbeidspotentieel bevindt zich met name in het mbo-segment. De werkgelegenheid in de regio is echter dusdanig, dat veel jongeren vertrekken. Daarnaast voeren veel bedrijven hun opdrachten buiten de regio uit. Samen met ondernemers en mbo-instellingen werkt de gemeente aan een businesscase om te komen tot een gezamenlijke aanpak van de energiearmoede in de gemeente. Dit met als uitgangspunt dat er ook economisch perspectief geboden wordt aan de ondernemers in de regio, zodat zij bijdragen aan de verduurzaming van de bestaande woningvoorraad.

Samenwerken in de ketenaanpak

Jacob Klaas Star, gemeente Noardeast-Fryslan

‘Het begon met het platform wonen, een initiatief van wethouder Bert Koonstra,’ zo begint Star zijn terugblik. ‘Hij bracht hiervoor verschillende partijen bij elkaar. Tijdens een bijeenkomst met als thema energietransitie, werd de vraag gesteld hoe we de bestaande omgeving willen gaan aanpakken. Uit een analyse bleek namelijk dat 6000 woningen in onze gemeente voor 2030 verduurzaamd moeten worden. Dat betekent veel werk voor de bouwkolom in de regio. Maar ook voor ons als gemeente. Want hoe ga je dat vormgeven? Zo kwamen we bij de ketenaanpak, waarin we als gemeente en ondernemers samenwerken om inwoners goed te adviseren en te helpen bij het verduurzamen van hun huizen.’

De gemeente is al langer bekend met het adviseren van inwoners op het gebied van verduurzaming, zo vertelt Star: ‘Toen na het uitbreken van de oorlog in Oekraïne de energieprijzen stegen, hebben vrijwillige energiecoaches inwoners geadviseerd over het verbeteren van hun woning. We zagen dat na zo’n advies, een ondernemer die het werk moest gaan uitvoeren, het advies nog een keer overdeed. De inwoner worstelde ondertussen met de complexe financiële regelingen die er zijn. Wij hebben daarom de werkzaamheden van de energiecoaches gecoördineerd en er voor gezorgd dat inwoners eenvoudiger afspraken konden maken. Wij hebben middelen beschikbaar gesteld voor kleine maatregelen, zoals radiatorfolie, tochtstrips en ledlampen. Echter, alleen daarmee verduurzaam je een woning niet. De woningen in onze gemeente zijn groot en complex. Dat vraagt gedegen advies. Na enig zoeken vonden we bedrijven die dat advies kunnen geven. Daarnaast zijn we ook gestart met de zogenaamde formulierenbrigade. Zij kennen de weg in het woud van regels en regelingen en helpen de inwoners bij het aanvragen van subsidies en financieringen.’

Star benoemt ook de rol van de raad en het college: ‘Wat meehelpt in het hele proces is dat het college en de raad van aanpakken houden. Als er een probleem is, dan willen ze dat oplossen. Er zijn inmiddels ook middelen vrijgemaakt om aan de energietransitie vorm en inhoud te geven. Hierbij kijkt het college vooral naar mogelijkheden en niet naar onmogelijkheden. Het uiteindelijke doel is namelijk het helpen van de inwoners van de gemeente. Inmiddels zijn er twee kwartiermakers aangesteld die inwoners en ondernemers bijstaan en adviseren. Hiervoor is door het college budget toegewezen.’

De rol van de gemeente: proactief stimuleren

Dat het allemaal nogal veel tijd en aandacht vraagt, komt volgens Star omdat drie partijen een rol spelen bij de realisatie van de ambitie, namelijk de driehoek overheid – woningbezitters – ondernemers. ‘Wij zien als overheid de noodzaak van het verduurzamen van de woningen. De eigenaren van de woningen moeten daarvoor een opdracht verstrekken aan de ondernemers. Die voeren de werkzaamheden uit. Onze rol in dit geheel is zo klein mogelijk. Wij gaan niet op de stoel van de inwoner of ondernemer zitten. Echter, met name de inwoner met een laag inkomen is moeilijker in beweging te krijgen. Daar wordt van ons als gemeente bijna een meer ondernemende rol verwacht. En dat staat op gespannen voet met de rol die we willen bieden: de ondersteunende rol.’

Elverdink vult aan: ‘We hebben het nu over 6000 woningen tot 2030, maar in totaal gaat het tot 2050 over zo’n 15.000 woningen. Dan betekent dat we als gemeente proactief moeten zijn en inwoners erop blijven wijzen dat ze de verduurzaming van hun woning niet uitstellen tot de gasprijzen weer stijgen. Gelukkig groeit het bewustzijn bij veel mensen. We moeten met elkaar echter wel voorkomen dat er op enig moment zoveel vraag is, dat de bouwkolom onvoldoende capaciteit heeft om hieraan te voldoen. Dus zorgen voor spreiding. In dat licht bezien is 25 jaar vanaf nu tot 2050 niet zo heel lang.’

Sander Elverdink, gemeente Noardeast-Fryslan

Op de vraag of de gemeente organisatorisch klaar was voor de meer ondernemende rol, antwoordt Elverdink: ‘Ik weet niet of we er echt klaar voor waren. Het is wel zo dat wij Jacob Klaas en ik, vanuit de thema’s waaraan wij werken, al een vrijere rol hebben. Dat is nodig om in te kunnen spelen op de dynamiek waarmee we te maken hebben. Het vraagt van ons vaardigheden om collega’s mee te nemen in de ondernemende rol. We zien ook wel dat niet iedereen daaraan gewend is.’ Star vult aan: ‘Het was en is soms pionieren, maar wel binnen de kaders die we daarvoor gekregen hebben. Wat hierbij een extra dimensie is: onze inspanningen zijn gericht op woningeigenaren. We worden daarbij met belangstelling gevolgd door de raad. Op het moment dat iets niet goed gaat in het proces, weten onze inwoners de raadsleden snel te vinden. Het is voor ons dus zaak ervoor te zorgen dat we onze contacten goed stroomlijnen: van gemeente naar de inwoner en van de inwoner naar de ondernemer. En dat vraagt voor een gemeente andere manier van werken.’ Gemiddeld besteden beide heren vier tot acht uur per week aan dit project.

Tussen droom en daad…

De gemeente zou de verduurzaming van de woningen graag via een coöperatie vorm willen geven. Maar, om Willem Elschot te citeren: “Tussen droom en daad staan wetten in de weg; wetten en praktische bezwaren”. In hoeverre zitten wetten de plannen in de weg? ‘Star: ‘De toegevoegde waarde van de ketenaanpak zoals wij die voorstaan, die ziet iedereen wel. Alleen, zoals juristen ons hebben geschetst: de coöperatie die wij daarvoor in gedachten hebben, is niet toegestaan. Onder andere gelet op Europese afspraken met betrekking tot staatssteun en aanbestedingsprocedures. Er staan dus inderdaad nogal wat wetten tussen droom en daad. Maar in tegenstelling tot de hoofdpersoon uit het gedicht van Elschot, blijven wij niet als een oude man in de hoek zitten, wij zoeken mogelijkheden om wel stappen te zetten. Hoe dat uiteindelijk vorm gaat krijgen, is nu nog moeilijk te zeggen.’

De ketenaanpak in de praktijk

In Ingwierum is de gemeente Noardeast-Fryslân gestart met een pilot. Elverdink: ‘Inwoners uit het dorp hebben meegedaan aan de ketenaanpak. We starten hier met zo’n 35 woningen, waarvoor de verduurzamingsmaatregelen per woning worden samengevoegd tot een gecombineerde opdracht. Die wordt aan de deelnemende ondernemers aangeboden. Het voordeel van dit collectief vertaalt zich door in de prijs die men moet betalen voor de maatregelen, het voordeel voor de ondernemers in de efficiency die zij kunnen realiseren.’ Star benoemt nog andere voordelen: ‘De inwoner heeft de zekerheid dat de werkzaamheden goed worden uitgevoerd. De ondernemers hebben de zekerheid dat er betaald wordt. Dit omdat aan de voorkant de financiering goed geregeld is. Die financieringsstructuur bestaat uit subsidies en leningen. Dat zijn dan bijvoorbeeld startersleningen, verzilverleningen voor 70-plussers, leningen van het Nationaal Warmtefonds en voor bedrijven ook nog verduurzamingsleningen. De leningen zijn deels consumptief en deels hypothecair. Ze worden binnen de bestaande hypotheek verwerkt, waarbij een deel van de overwaarde wordt gebruikt. Er vindt dan geen toename van de aflossing plaats, waardoor het maandelijks besteedbaar inkomen toeneemt, omdat door de genomen maatregelen de energielasten omlaaggaan. Als je dit zo uitlegt, dan kun je je afvragen waarom hier niet meer gebruikt van gemaakt wordt.’ Volgens Star heeft dat deels te maken met de regionale mentaliteit dat je niet met geleend geld werkt. Je investeert pas in je huis als je daarvoor gespaard hebt.

Wantrouwen bij de inwoners

En er speelt nog een andere factor een rol. Het wantrouwen van inwoners richting de overheid als het gaat om subsidies. Star illustreert dit aan de hand van een praktijkvoorbeeld: ‘Een van onze kernen is aangewezen als proeftuin voor een aardgasvrije wijk. De woningeigenaren hier kunnen een voucher krijgen, met de middelen van het rijk, ter waarde van € 2000. Deze is bedoeld om een deel van de kosten van het verduurzamen van de woning mee te betalen. Niet iedereen wil hier gebruik van maken, omdat men denkt dat er ergens een addertje onder het gras zit. Een ander voorbeeld: we hebben zo’n 1500 gezinnen hulp aangeboden bij de bestrijding van energie-armoede. Op deze brief hebben we 25 reacties gehad. Dat vraagt dus om nog meer maatwerk en een andere aanpak.’

Town Deal biedt meerwaarde

‘We hebben te maken met een complex traject,’ aldus Star, ‘waarin we in het begin echt moesten pionieren. Bij de start van de Town Deal was het even zoeken naar de samenwerkingsvorm. Maar we hebben elkaar op projectleiders- en bestuurlijk vlak goed gevonden. Via de Town Deal krijgen we relaties en netwerken aangeboden en dat werkt echt beter als dat gebeurt vanuit een warme aanbeveling. We wisselen ervaringen uit met de projectleiders in de andere Town Deal gemeenten. Dat geeft veel verdieping en meerwaarde. Daar hebben we baat bij. Zonder Town Deal waren we waarschijnlijk minder ver geweest dan nu het geval is.’

Het instrument Town Deal Sterke Streken is een initiatief van Agenda Stad en Regio’s aan de grens. Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties werkt hierbij samen met Platform31 en vijf gemeenten.