De stad is van iedereen. En op donderdag 29 september was de Dag van de Stad van ruim 1200 professionals – ambtenaren, bestuurders, ondernemers, ontwerpers en kenniswerkers – én inwoners van Tilburg. In de sfeervolle Spoorzone, die met zijn veelheid aan gebouwen met elk een eigen karakter het perfecte decor vormde, heette dagvoorzitter Özcan Akyol de bezoekers welkom.

De officiële opening werd iets vertraagd door vertragingen op het spoor, maar dat gaf Akyol de gelegenheid om alvast een aantal sprekers en bekende Tilburgers aan het publiek voor te stellen. Zoals Vittorio Desikan, die 30 jaar geleden Iran ontvluchtte en inmiddels niet meer weg te denken is uit de Piushaven, waar hij Perzisch ijs verkoopt en met zijn ijswagen een sociale ontmoetingsplek vormt voor alle Tilburgers. En Floor Milikowski, die dit jaar een boekpresentatie verzorgde over haar nieuwste boek ‘Wij zijn de stad’.

Özkan Akyol in gesprek met Vittorio Desikan. Foto: Marc de Haan

Indrukwekkend was ook de kennismaking met de Tilburgse wethouder Esmah Lahlah, in 2021 verkozen tot beste bestuurder van Nederland. Lahlah riep op om juist in deze tijden oog te houden voor de mensen die het het moeilijkst hebben en die, door gebrek aan opleiding of kennis van de taal, de aansluiting niet kunnen vinden. Lahlah stond ook stil bij haar eigen achtergrond en sprak haar dank uit voor de mensen die haar hielpen in haar ontwikkeling.

Esmah Lahlah in gesprek met Özkan Akyol. Foto: Kick Smeets

Meer voor elkaar

Ondertussen hadden bij de ijscowagen die het decor vormde van het hoofdpodium, twee gestalten plaatsgenomen die nu door Akyol aan het publiek werden voorgesteld: burgemeester Theo Weterings en Maarten Schurink, secretaris-generaal van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, thuishaven van Agenda Stad, initiatiefnemer van de Dag van de Stad.

Weterings benadrukte het belang om als bestuurders en ambtenaren van gemeenten de inwoner centraal te stellen. En uitgaan van het perspectief van bewoners, betekent in Tilburg ook: meer uitgaan van wat er in de uitvoering nodig is en minder regels. Dat is dan ook in het coalitieakkoord afgesproken.

Schurink haalde het motto van de gemeente Tilburg aan: ‘meer voor elkaar’. Daar zit volgens hem alles in wat je in een stad nodig hebt en het motiveert het Rijk om met initiatieven als City Deals en Woondeals een bijdrage te leveren.

Akyol roert ook de relatie tussen Rijk en lokaal bestuur aan. Schurink ziet verschillende parallelle relaties tussen rijk en gemeenten. Enerzijds zijn er de lastige gesprekken over bijvoorbeeld de financiering van gemeenten en de jeugdzorg, anderzijds is er ook innige samenwerking rond thema’s als wonen en leefbaarheid en veiligheid. Hij geeft aan dat het Rijk ook steeds meer probeert met gemeenten mee te denken in plaats van uit de eigen ‘koker’ te redeneren.

“Niet te veel regels, wel voldoende geld”, omschrijft Weterings kernachtig wat het Rijk voor gemeenten kan betekenen. Daarnaast geeft hij over het actuele thema ‘vertrouwen in de overheid’ mee: “Ga ervan uit dat gemeentebestuurders het meest nabij de mensen en hun problemen staan. Geef ze de ruimte.”

SG Maarten Schurink (links) en burgemeester Weterings van Tilburg. Rechts op de foto Vittorio Desikan. Foto: Kick Smeets

Tot slot vraagt Akyol of de verschillende crises die nu spelen het een grotere uitdaging maken om iedereen bij elkaar te houden. Schurink verwijst naar een recent essay van Beatrijs de Graaff over crises: “De Graaff geeft aan dat veel van wat als crises gezien wordt, eigenlijk transities zijn. Iets dat je op langere termijn moet en kunt oplossen. De uitdaging voor ons is om in een tijd waarin alles als crisis geframed wordt, de langetermijneffecten te zien van de problemen waar we mee te kampen hebben. Zo zijn de huidige hoge energieprijzen het gevolg van de oorlog in de Oekraïne, maar zijn ze ook onderdeel van de energietransitie en klimaatverandering.” Schurink geeft aan dat we met name in het directe contact met burgers kunnen voelen wat wel en niet werkt en dat we onze systemen daarop moeten aanpassen. Dat vraagt ook om experimenteren. En dat is waarom het ministerie instrumenten als City Deals inzet: om te toetsen wat wel en niet werkt.

Met het gezamenlijk doorknippen van het lint, openen de burgemeester en Schurink vervolgens de Dag van de Stad, waarna de deelnemers zich vanuit het hoofdpodium in de Koepelhal en de foyer in de Wagenmakerij, verspreiden over de eerste van drie rondes deelsessies.

De Dag van de Stad is vooral: keuzes maken. Foto: Kick Smeets

Keuzestress

Netwerken en innovatie zijn al zes jaar synoniem aan de Dag van de Stad. Maar dat geldt ook voor: keuzestress. Deelnemers hebben bij de inschrijving een keuze gemaakt uit de last lectures, talks of the town, wetenschapscolleges, boekbesprekingen, ontwerpateliers en City Deal-sessies. Om over de altijd populaire excursies nog maar te zwijgen. Deelnemers werden verleid met maar liefst 12 rondleidingen, variërend van het Spoorpark – het grootste burgerinitiatief van Europa – tot het Clarissenklooster, waar stichting Sterk Huis een veilige thuishaven en ontwikkelplek biedt aan jongeren en jonge vluchtelingen. En dan tellen we de excursies van de Nacht van de Stad, op de vooravond van de Dag van de Stad, nog niet eens mee.

Excursie in de binnenstad van Tilburg. Foto: Charlotte van Egmond

Wie liever in de Spoorzone bleef, kon zich door hoogleraar Joks Janssen laten bijpraten over brede welvaart. Of door Josse de Voogd over de politieke kleur van buurten. Maar dan moesten ze de boekbespreking van ‘Het recht van de snelste’ van Marco te Brömmelstoet en Thalia Verkade, of de foto-comedyshow ‘Mooi zo!’ van fotograaf des vaderlands Jan-Dirk van den Burg en Rosalie Wammes aan zich voorbij laten gaan, evenals de interviews van Mischa Blok met onder andere Ralf Embrechts van de Quiet 500 en de City Deal-sessie over Impact Ondernemen.

Achterover leunen was er niet bij in de Ontwerpateliers. Foto: Kick Smeets

En wat te denken van de Ontwerpateliers? Het meest interactieve onderdeel van het programma, waar deelnemers samen aan de slag gingen met thema’s als gelijkwaardig onderwijs en cybercriminaliteit en actief anders leerden kijken naar deze vraagstukken, volgens de ‘reframing methode’. Meer weten over de reframing methode? Lees ook ons interview met hoogleraar en grondlegger Matthijs van Dijk.

Met meer dan 50 sessies en ruim 1200 deelnemers maakt de Dag van de Stad maar weer eens duidelijk dat veel stedelijke vraagstukken urgenter zijn dan ooit, en: dat er veel gedreven professionals zijn die van elkaar willen leren om deze vraagstukken verder te brengen.

Urgentie

Dit jaar werd ook meer dan ooit duidelijk dat de Dag van de Stad niet alleen inspireert en verbindt, maar ook agendeert. Dat stedelijke vraagstukken complex zijn en vragen om samenwerking en een integrale aanpak, is inmiddels alom bekend. Maar meer dan ooit klonk in veel van de sessies op de Dag van de Stad ook de urgentie door. Zo liet de hartenkreet van Ramsey Nasr, die opriep tot opstand, menig deelnemer niet onberoerd. Evenals het betoog van hoogleraar Evolutionaire Ecologie Louise de Vet, die het belang van natuur-inclusieve steden betoogde.

Marja Elsinga duidt de oorzaken van en de uitweg uit de woningcrisis. Foto: Kick Smeets

Ook bij het hoorcollege van Marja Elsinga, hoogleraar Housing Institutions & Governance, wedijverden hoop voor de toekomst en somberheid over falend beleid om de boventoon. Gedreven professionals die willen bijdragen aan een oplossing van de woningcrisis, kregen de spiegel voorgeschoteld dat de uitdagingen die we willen oplossen niet alleen het gevolg zijn van externe factoren of falend beleid uit het verleden, maar ook van het huidige beleid, van doorgeslagen vrijemarktwerking en onvermogen van formele en informele instituties en van gebrek aan visie in een door en door verpolderde bestuurscultuur.

Bekijk de aftermovie van de Dag van de Stad, gemaakt door Rody van de Pols van Maters & Hermsen.

Wederkerigheid

Dat het urgente gevoel ‘het moet anders!’ niet beperkt bleef tot een aantal deelnemers, bleek ook tijdens het plenaire slot van de Dag van de Stad. Suzanne Potjer, zelfstandig onderzoeker en namens Agenda Stad Chief Exploration Officer voor de overheid, zoekt naar mogelijkheden om de overheid te vernieuwen. Met herkenbare voorbeelden, zoals iemand die de mouwen opstroopt en helpt met het verhuizen van Koi-karpers wanneer instanties vastlopen op het vraagstuk of haar eigen straat, die er op een autoluwe dag ineens zoveel aantrekkelijker is, schetst ze dat de oplossingen er zíjn. Gloedvol betoogt ze dat wat nodig is om die oplossingen naderbij te brengen, ‘wederkerigheid’ is. “We kunnen de opgaven alleen samen oplossen. Dat vergt van ons dat we eigen belangen los kunnen laten en vragen: ‘Wat heb jij van mij nodig om je doelen te bereiken?’”.

CXO Suzanne Potjer riep in een gloedvol betoog op tot wederkerigheid.

Het laatste woord was aan Rijksbouwmeester Francesco Veenstra. Het programmaboekje beloofde ons een ‘nieuw en optimistisch verhaal over onze leefomgeving’. En ondanks een wederom uitstekend georganiseerde en verzorgde Dag van de Stad in een zonnig en bevlogen Tilburg, was dat precies waar veel deelnemers na een dag vol complexe opgaven naar snakten. Het optimisme leek ook hier echter wat onder te sneeuwen door de begrijpelijke focus op de weerbarstigheid van de uitdagingen. Gevraagd naar zijn grootste uitdaging, noemde Veenstra: niet opnieuw in de dezelfde valkuil stappen. Wat volgt was een schets van die valkuil: toezeggingen over het snel versterken van 16.000 Groningse woningen, terwijl een eenvoudige rekensom leert dat het niet mogelijk is dat op korte termijn te doen. De betaalbaarheid van woningen die al lange tijd onder druk staat en nu door de hoge materiaalkosten en energiekosten die leidt tot terughoudendheid bij bouwers, nog meer in het geding komt. De ophef rondt het stikstofdossier die aangeeft dat we mensen en sectoren geen transitietijd geven.

Rijksbouwmeester Francesco Veenstra is optimistisch ondanks de grote opgaven. Foto: Charlotte van Egmond

Gelukkig rijkt Veenstra ook oplossingsrichtingen aan. Maar al noemt hij zichzelf ‘optimistisch’, hij laat ongewis hoe we bij die oplossingen uitkomen. Of in zijn eigen woorden: “We moeten verder in de toekomst kijken en dan terug redeneren wat we moeten doen om bij die gewenste toekomst uit te komen.”

De Dag van de Stad 2022 was als altijd een sfeervol en inhoudelijk topcongres. Met opnieuw een geweldige gaststad die terecht het thema ‘inclusie’ dit jaar prominent op de agenda zette en meer dan ooit de inwoners bij het congres betrok. Deelnemers hebben samen in de toekomst gekeken en dankzij ontwerpateliers, excursies, colleges en last lectures een begin gemaakt met ‘terug redeneren wat we moeten doen’. En de respons van de deelnemers aan de sessies geeft het hoopvolle vermoeden dat er veel consensus is – zowel over de opgaven als de oplossingsrichtingen.

Meer Dag van de Stad 2022

Kun jij er ook geen genoeg van krijgen na het bijwonen van de Dag van de Stad? Of is je knagende ‘FOMO’ vanwege het missen van de Dag van de Stad bevestigd na het lezen van dit verslag? Geen nood: op dedagvandestad.nl kun je nog uitgebreider terugkijken. Je vindt er een fotoalbum van zowel de Dag van de Stad als de Nacht van de Stad, video’s van o.a. de opening en de last lectures van Ramsey Nasr en Louise de Vet, Ellie Cosgrave en Özkan Akyol, de bevlogen afsluiting door CXO Suzanne Potjer en Rijksbouwmeester Francesco Veenstra en natuurlijk de aftermovie van zowel de Dag als de Nacht van de Stad. Datum en gaststad van de Dag van de Stad 2023 worden binnenkort bekendgemaakt. Graag tot volgend jaar!

Diverse steden en maatschappelijke organisaties kijken al naar de toekomst door middel van reframing. Ook tijdens de Dag van de Stad is het programmaonderdeel Ontwerpateliers al voor de tweede keer aan de hand van deze ontwerpmethode ingericht.  Hoogleraar en oprichter van het design- en innovatiebureau Reframing Studio Matthijs van Dijk vertelt waarom het zo belangrijk is om een voorstelling te maken van de toekomst.

Wat doe je precies met reframing?

Van Dijk: “De essentie is dat je in een toekomstige samenleving stapt. De vraag is dus niet wat je wilt met de samenleving van vandaag, maar wat je wilt met die van morgen. Denk aan een maatschappelijk vraagstuk als de energietransitie, dat kost decennia. Je wilt vermijden dat alle ideeën waarvan je nu denkt dat ze betekenisvol zijn voor de samenleving, over dertig jaar volstrekt zijn achterhaald. Hoe kunnen die ideeën in sync zijn met de tijd waarin ze zich ook manifesteren in de samenleving? Daarin zit de grote opgave. Als we dingen willen bedenken die er écht toe doen, zullen we ons dus eerst een voorstelling moeten maken van de toekomst. Pas dan kunnen we begrijpen wat relevant is op het moment dat ideeën werkelijkheid worden.”

Maar hoe kun je nu weten wat de toekomst brengt?

“Daar heb ik samen met mijn collega Paul Hekkert onderzoek naar gedaan op de TU Delft. We zeggen niet dat we weten hoe de toekomst eruitziet, maar we kunnen wel een notie krijgen van die toekomst. Bij het voorstellen van de toekomst proberen we te vermijden dat je het te veel wilt verbeelden, want dat kan juist een valkuil zijn. Hoe hoog zijn de gebouwen? Hoe ziet het verkeer eruit als we zelfrijdende auto’s hebben rijden? De essentie is eigenlijk dat je niet eerst nadenkt over wat mensen doen, maar welke condities invloed hebben op hun gedrag in die toekomst. Volgens Darwin is elk organisme in balans met zijn omgeving. Daar sluiten we bij aan. We kunnen de toekomst niet voorspellen, maar misschien wel de condities die invloed hebben op het gedrag van de samenleving. En die kunnen we best goed duiden. Als we begrijpen welke condities van invloed zijn, kunnen we gaan nadenken hoe de samenleving zich dan manifesteert. Dat is een fundamentele stap om te maken en daar hebben we met Reframing Studio allerlei tools voor ontwikkeld.”

Matthijs van Dijk

Wat voor condities in de toekomst kunnen we aan denken?

“Er zijn eigenlijk twee soorten condities die we meenemen: degenen die veranderen en die niet veranderen. Een voorbeeld van een veranderende conditie is hoe ons eetgedrag verandert. Steeds meer mensen worden flexitariër of veganist. Je ziet een enorme verschuiving hoe we omgaan met eten, en hoe we daarmee willen omgaan als samenleving. Deze trend kunnen we doortrekken de toekomst in. Deze kennis kun je dus gebruiken als component voor de reframing van een maatschappelijk vraagstuk als voedselverspilling of afval. Condities die niet veranderen zijn bijvoorbeeld wetmatigheden, die we met de wetenschap hebben ontdekt. Denk aan het psychologische principe van inspraak. Als je je stem kan laten horen, voel je je gezien door de ander. Dat zal in de toekomst net zo belangrijk zijn. In de wisselwerking tussen de condities zijn ook weer allerlei reacties mogelijk van burgers. Daarom is er niet een éénsoortige toekomst waarin de samenleving zich op één manier verhoudt tot een thema. Je wilt juist gaan ontrafelen. Welke opinies, welk gedrag bestaat er eigenlijk in die toekomstige samenleving? Daarin moet je ook meerdere disciplines meenemen om de complexiteit van de samenleving te ontrafelen. Daar ligt ook de opgave. Omarm de complexiteit.”

Hoe doe je dat?

“In al die condities, die omgevingsfactoren van de toekomst, proberen we patronen te ontdekken die we uiteindelijk kunnen terug brengen naar een framework. Dat framework leert ons uiteindelijk de diversiteit van gedragingen en opvattingen van mensen in de toekomst in te zien ten opzichte van een bepaald thema. We zoeken naar een maximale diversiteit, met een minimum aan complexiteit.”

Kun je een voorbeeld geven van reframing in de praktijk?

“Onze projecten beginnen vaak uit gemeenschappelijke interesse. We willen samen de blik richten op een thema waarin we allebei zijn geïnteresseerd. Daarom praten we niet over opdrachtgeverschap, maar meer over samenwerking. Momenteel werken we bijvoorbeeld aan het project Redesigning Psychiatry, dat de transitie wil aanjagen naar een netwerk voor de geestelijke gezondheidszorg. In dat project wordt ingezoomd op het handelen van mensen die een zorgvraag hebben, om vandaaruit met een eigen strategie te werken aan een beter mentaal evenwicht. Het project is een groot samenwerkingsverband met zorgprofessionals, filosofen, GGZ-instellingen, universiteiten en ervaringsdeskundigen. We kijken niet alleen hoe we een sector kunnen creëren zonder wachtlijsten, maar vooral naar de vraag wat precies psychisch welzijn is, en of we daarvan niet een nieuwe definitie nodig hebben. Misschien hebben we dan ook wel een hele andere zorgpraktijk nodig? Als je samen nadenkt over de kern der dingen ga je verder dan alleen praten over symptomen oplossen, zoals wachtlijsten. In dit project beschouwen we psychische problemen niet als individuele problemen, maar als interactie-problemen, dus in relatie met jezelf (waar de aandoening dus nog steeds een plek heeft), met anderen, je omgeving en tijd. Psychisch welzijn wordt nu heel erg gezien als het behandelen van een aandoening. Wij denken dat het juist interessant en relevant kan zijn om te kijken naar de niet-wenselijke patronen die je zelf moeilijk kunt doorbreken. Stel je hebt een psychische kwetsbaarheid en dat leidt tot een moeilijke relatie met je partner. Daardoor slaap je niet meer goed, en gaat je werk ook weer slechter. Alles is verbonden met elkaar. Hoe zitten die patronen in elkaar en wat is de sleutel om het te doorbreken. Behandeling wordt dan een heel ander ding. Misschien ligt de opgave wel niet bij jou, maar bij je partner of familie?”

Wat voor werk doen jullie met de reframing methode voor overheden?

“We hebben met allerlei gemeenten samengewerkt, waaronder Amsterdam en Rotterdam, werken voor ministeries en hebben momenteel een project lopen met de provincie Noord-Holland. Twee jaar geleden zijn we  in samenwerking met het ministerie van OCW begonnen met Future Lab. De opgave hier is om de informatiehuishouding van de toekomst in te richten. We hebben daarover een visie gemaakt. Dan gaat het om vragen als: Wat is informatie die nodig is voor de toekomstige samenleving? Hoe wil de overheid zich daartoe verhouden? En welke informatievoorziening en informatiehuishouding is dan nodig om te gaan ontwikkelen. We hebben samen met ICTU een spin-off daarvan opgezet om Young Potentials te begeleiden met het omgaan met deze visie en hoe ze die informatiehuishouding kunnen gaan vormgeven. Voor de directie Informatie en Inkoop van het ministerie van Justitie en Veiligheid kijken we hoe we ervoor kunnen zorgen dat hun ICT-systemen maatschappelijk relevant zijn. Voor het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat werken we samen met Deltares aan het hoogwaterbeschermingsprogramma. Hoe verhoudt de samenleving zich in 2100 tot water en waterveiligheid? Hoe kunnen we die inzichten gebruiken om inrichting te geven aan ons landschap? Hoe biedt je burgers  handelingsmogelijkheden in zo’n opgave? Hoogheemraadschappen doen fantastisch werk, maar daar merkt de burger niet veel van. Behalve dan als de serviceverlening stopt.  Dat je een dissatisfier wordt voor burgers, wil je eigenlijk zien te vermijden. Door burgers handelingsperspectief te geven maak je zo’n thema meer embedded in de samenleving. Dan wordt het echt een thema van de maatschappij en niet een taak van een bepaalde uitvoeringsorganisatie.”

Zou je iedereen aanraden, die bezig is met maatschappelijke vraagstukken, om reframing in te zetten om een blik te werpen op de eigen toekomst?

“Als je als organisatie het langere termijnperspectief bent verloren en je bent je daarvan bewust, dan kan reframing een ongelofelijk belangrijke tool zijn. Reframing zit eigenlijk in de kernopdracht van elke overheidsorganisatie. Het gaat tenslotte over wat we met de samenleving willen en niet over de eigen reorganisatie of het eigen werken. Dit is een manier om dat weer scherp te krijgen. Ik ben momenteel veel in contact met de regeringscommissaris Informatie, over hoe we rijksoverheid en burgers als eenheid kunnen zien in plaats van ‘binnen en buiten’ of ‘wij en zij’, boven of onder. De zogeheten ‘blik naar buiten toe’, daar wil ik van af.”

Meer weten over reframing? www.reframingstudio.com.

Lees meer over Loket Ontwerpkracht.