Dynamische Binnensteden met hulp van ontwerpkracht

Hoe hou je binnensteden leefbaar voor inwoners, en aantrekkelijk voor ondernemers? De complexe vraagstukken in onze binnensteden vragen om een hele andere manier van denken. Daarom heeft programma coördinator, én aanjager van de City Deal Dynamische Binnensteden, Jos Sentel, sinds de start vorig jaar zomer de hulp ingeschakeld van creatief strateeg Jurian Strik.

Strik werkt al langer voor Agenda Stad en verschillende City Deals. Creatieve strategie komt in de beleidswereld nog niet veel voor, legt hij uit. “Goed vooraf nadenken hoe je ontwerpt of innoveert zit er vaak niet in. Ik heb gemerkt dat het toch vaak draait om meegaan met de wind die op dat moment waait. Dan helpt het als creatief strateeg wanneer je even op de pauzeknop drukt en nadenkt hoe ontwerpers zo goed mogelijk kunnen aansluiten.”

Anders denken

Ook Sentel zelf is geen onbekende met ontwerpdenken. “Ik kom uit de vastgoedwereld en projectontwikkeling en daar wordt gelukkig in toenemende mate aan conceptontwikkeling gedaan, ook een soort creatieve strategie voor een gebouw of gebied. Een City Deal is een project van lange adem dus loont het de moeite om gewoon goed en zorgvuldig na te denken over wat de kern wordt van het project. Daarom wilden wij hier ook op deze manier met Jurian aan de slag. We willen dingen echt anders gaan aanpakken, nieuwe inzichten proberen te ontwikkelen waarmee beleidsambtenaren bekende problemen op een andere manier kunnen oplossen of wat de opmaat kan zijn voor beter beleid.”

Jos Sentel, projectleider van de City Deal Dynamische Binnensteden

De City Deal werkt via vier verschillende thema’s met eigen doelstellingen en ambities. Dat heeft zich vertaald naar 13 concrete projecten waaraan nu wordt gewerkt. De creatieve strategie moet ambtenaren en andere deelnemers in de City Deal meekrijgen in een nieuwe manier van denken, legt Sentel uit. “Mensen moeten wel leren denken langs andere lijnen, anders krijg je vernieuwing of innovatie die nodig is in deze City Deal niet van de kant. Het is een reflex in beleidsland wanneer iets onbekend is, om maar weer een onderzoek bij een bureau uit te zetten. Daarbij raakt echter de ‘waarom’-vraag steeds verder uit beeld.”

Ontwerpkracht krijgt vorm

De ontwerpkracht krijgt op drie manieren vorm in de City Deal, legt Strik uit. “De eerste is in het zogeheten motorblok van de City Deal. Samen met Jos en het programmateam denken we na over hoe we innoveren vanzelfsprekend kunnen maken in de City Deal. Hoe kunnen we het nu zo organiseren dat het voor werkgroepen aantrekkelijk is om te experimenteren?”

De tweede vorm is meer op werkgroepniveau in de 13 projecten. Daar komen de ambtenaren bij elkaar om echt aan de slag te gaan binnen een bepaald thema. Strik: “Ze hebben daarbij vaak hulp nodig in de vorm van creatieve werksessies om op een andere manier naar een vraagstuk te kijken. Vaak is er ongelooflijk veel kennis in die werkgroepen. Mensen kennen een vraagstuk van voor tot achter. In de werksessies is het de bedoeling om niet die kennis alleen maar uit te wisselen, maar ook te gebruiken om echt tot nieuwe inzichten te komen.”

Een derde manier waarop ontwerpkracht in de City Deal vorm krijgt, is door de buitenruimte op te zoeken, gaat Strik verder. “We vragen een paar ontwerpers om vanuit hun bestaande ontwerppraktijk mee te denken over de dynamiek van de binnenstad. Een van de ontwerpers waar me mee werken, is Yuri Veerman, die in zijn werk op een visuele manier de rol van vastgoed in de stad onderzoekt.”

Speculatie-koekjes. Een voorbeeld van een ontwerp van Yuri Veerman

Woonruimte boven winkels

De eerste concrete ontwerpkracht vond plaats op het Drive Festival tijdens de Dutch Design Week in het najaar van 2023. Daar organiseerden Sentel en Strik namens de City Deal een workshop rond een heel actueel thema: hoe de leegstaande ruimtes boven winkels in de grotere binnensteden te benutten? Er ligt namelijk een enorm potentieel in die ruimtes met oog op de woningnood in ons land. Op dit moment zouden er wel 70.000 woningen kunnen worden gerealiseerd boven winkels in de binnensteden, stelt Sentel. Ware het niet dat wet- en regelgeving in de weg zit.

Sentel licht toe: “Het is een hardnekkig probleem waar we het al dertig jaar over hebben. De ruimtes boven winkels blijven maar leegstaan. De beleidsruimte is er niet om die ruimtes om te zetten naar bijvoorbeeld woonruimte, of we denken dat die er niet is. De ruimtes voldoen bijvoorbeeld niet aan de juiste bestemmingsplannen of vergunningen, omdat ze geen toegang hebben via de achterkant of zijkant, of niet voldoen niet aan de minimale oppervlakte. Dan wordt al snel gezegd dat het niet kan. Vaak genoeg begint er een volgende ambtenaar weer opnieuw om te bedenken hoe dit kan worden opgelost. Meestal met een onderzoek naar de situatie. In de workshop wilden we juist verder gaan. Wat weten we al, wat is er in de afgelopen 25 jaar allemaal gedaan en bedacht om dit probleem aan te pakken? En hoe kunnen we al deze kennis en ervaring gebruiken, als bouwstenen voor nieuwe ontwerpoplossingen?”

Na de workshop hoopt Sentel nu breder in de City Deal een doorbraak te forceren. “Hoe mooi zou het zijn als met ontwerpkracht en door op een andere manier naar de vraagstelling te kijken, dit kunnen doorbreken en een innovatie weten te realiseren, waardoor er een soort generieke aanpak ontstaat voor meer steden?”

Blauwdruk van de toekomst

Een ander project waar ontwerpkracht belang heeft, is het project ‘Efficiënte aanpak transformatie binnensteden’. “Daarin ligt de vraag vanuit gemeenten voor hulp om na te denken over hoe gemeenten het proces rond bestemmingsplannen op een betere manier kunnen organiseren”, legt Strik uit. “Hoe kunnen ze op een andere manier tot een besluit daarover komen, waarbij ook minderheidsstemmen in de stad een kans maken? Ik heb gemeenten een aantal voorbeelden laten zien van hoe ontwerpers en kunstenaars een creatieve en experimentele invulling geven aan besluitvorming. Met als oproep om experimenten in de eigen stad en organisatie aan te gaan, in plaats van een extern bureau inhuren die vaak in abstracte termen uitlegt hoe het zou kunnen.”

Hans Hemmert, Level (1997) heeft schoenen ontworpen waardoor iedereen even lang is, een mooi voorbeeld van hoe een level playing field er uit kan zien.

Sentel: “Wat we zo min mogelijk willen, zijn meer rapportages, onderzoeken of inventarisaties. Daar hebben we wel genoeg van. Het bieden van andere perspectieven, het opleveren van iets anders dan een standaard rapport en dat kunnen schetsen via bijvoorbeeld serious gaming of verhalen, is volgens mij heel belangrijk. We moeten veel meer verschillende belanghebbenden bij de binnenstad het verhaal laten vertellen, dus niet alleen retailers, beleidsambtenaren en vastgoedbedrijven, maar ook inwoners, kunstenaars, daklozen, vluchtelingen.”

Pas op de plaats maken

De andere manier van denken die hoort bij ontwerpkracht, is overigens niet meteen voor iedereen geschikt, legt Sentel uit. “Even pas op de plaats maken vraagt om parallelle schakelingen in je hoofd en verwarring toelaten die daarbij kan ontstaan. Je kent die plaatjes wel van heel erg grillig, steeds minder grillig tot je op een gegeven moment wel in een rustiger vaarwater en een bepaalde lijn komt. Dat is wat inzet van ontwerpkracht ongeveer betekent. Bij sommige mensen kan dat tot een lichte vorm van paniek of wanhoop leiden. Dat kan een reactie zijn en daar moet je wel beducht voor zijn.”

Ontwerper Jurian Strik

Een andere uitdaging is om de juiste timing te vinden, vult Strik aan. “Als je het te snel doet, is er nog geen eigenaarschap bij een werkgroep, is er nog geen draagvlak of zijn ideeën nog niet op elkaar afgestemd. Dan kan een ontwerpproject losgezongen blijven. Aan de andere kant; als je te lang wacht kan een briefing helemaal dichtslibben door allerlei wensen, verwachtingen en randvoorwaarden. Dat houdt de creativiteit weer tegen.”

Begin daarom klein, adviseert Strik. “Organiseer een ontwerpsessie van een paar uur en kijk wat je ervan vindt. Denk dan eens goed na of er in je vraagstuk ruimte is voor een ontwerper. Het uiteindelijke doel is wat mij betreft om de City Deals van de vergadertafel af te halen en aan de ontwerptafel te krijgen, zodat de betrokken partijen daar samen aan de slag kunnen gaan.”

Dit is een interview uit een drieluik over Ontwerpkracht. Lees meer over het Loket Ontwerpkracht van Agenda Stad. Geïnteresseerd in het toepassen van ontwerpkracht? Op de Dag van de Stad op 4 november in Apeldoorn, kun je weer deelnemen aan een aantal Ontwerpateliers. Schrijf je snel in!

Lees meer over de City Deal Dynamische binnensteden op Citydealbinnensteden.nl.