Op maandag 4 november streken zo’n 1.200 bevlogen professionals, vrijwilligers en bewoners streken neer in het groene en royale Apeldoorn voor de achtste Dag van de Stad. Vanuit theater Orpheus gingen we met dagvoorzitter Harm Edens op zoek naar wat we kunnen doen om een lang en gelukkig leven voor iedereen bereikbaar te maken.

In ontwerpateliers, excursies in en om Apeldoorn, theatervoorstellingen, interviews, lezingen en workshops schenen 100+ bevlogen sprekers en experts hier hun licht op. Op zondagavond genoot een deel van de aanwezigen bovendien van de exclusieve avondopenstelling in Paleis Het Loo.

Het is moeilijk om zo’n rijk programma goed in beeld te brengen, maar net als in eerdere jaren, doen we met de Aftermovie graag een poging.

Kijk de last lectures en andere hoogtepunten terug

Natuurlijk had je 4 november al lang geleden omcirkeld in je agenda. Kon je er toch niet bij zijn? Ook dit jaar hebben we de inspirerende last lectures en andere plenaire onderdelen voor je opgenomen, zodat je ze terug kunt kijken, op Dedagvandestad.nl, of het Youtube-kanaal van de Dag van de Stad.

Zo kun je onder andere het afsluitende interview met minister Uitermark van BZK terugkijken, het hooggewaardeerde openingsprogramma met burgemeester Ton Heerts en diamanten echtpaar Joop en Nel en last lectures van onder andere Michelle van Tongerloo, oud-burgemeester van Helsinki Jan Vapaavuori en architecht Herman Hertzberger.

Gelukkig hebben we de foto’s nog…

Kun je er echt geen genoeg van krijgen en wil je graag de sfeer van de Nacht en Dag van de Stad nog een keer op je netvlies hebben? Natuurlijk hebben we ook nog de foto’s van fotograaf Martijn Beekman die een mooi beeldverslag vormen van de dag.

Dagvoorzitter Harm Edens in gesprek met burgemeester Heerts en Joop en Nel. Foto: Martijn Beekman

Mijlpalen voor City Deals

De Dag van de Stad is niet alleen een evenement waarop je je laat inspireren door experts op een podium. Het is ook een katalysator voor ontwikkelingen in City Deals. Zo werd dit jaar op de Dag van de Stad in Apeldoorn onder andere de intentieverklaring voor de City Deal Toekomstbestendige Gebiedsontwikkeling ondertekend en presenteerde de City Deal Fietsen voor Iedereen er het Weesfietsenplan. Andere City Deals waren ook aanwezig en boden bezoekers op ludieke wijze een kijkje in hun keuken. Zo leerde de City Deal Ruimte voor Lopen aanwezigen hoe ze een Looptijdenkaart konden maken. Gelukkig legt de City Deal in hun meest recente editie van het Magazine Ruimte voor Lopen ook nog een keer uit hoe dat werkt.

Uit de feedback en evaluatie van de Dag van de Stad blijkt dat het een van de hoogst gewaardeerde edities was. Onze conceptontwikkelaar Jeroen Maters vertelt in een mooi LinkedIn-bericht waarom deze editie voor hem persoonlijk zo waardevol was.

Met het succes van deze editie nog vers in het geheugen, richt Agenda Stad de pijlen samen met de partners alweer op de volgende editie. In 2025 zien we jullie graag in gaststad Enschede!

Op dinsdag 19 november vond in de inspirerende omgeving van Buro Brand in Den Haag, de Jaarparade plaats van de Community of Practice van City Deals. Tijdens de Jaarparade werd terug- én vooruitgeblikt. Projectleiders vertelden over de grootste successen en ‘fuck-up’s’ van hun deal het afgelopen jaar, en schetsten de globale plannen voor 2025.

Visueel verslag

En dat schetsen werd vrij letterlijk genomen. Ontwerpend onderzoeker Janneke ten Kate van Platform31 heette de deelnemers welkom bij Buro Brand, een creatief bureau dat gespecialiseerd is in het visualiseren van complexe info en processen. Beeld is niet alleen vaak effectiever in het overbrengen van informatie – het is ook léuker, zowel om waar te nemen als om zelf te maken.

Janneke vroeg de deelnemers aan de CoP Jaarparade om een ‘visueel verslag’ te maken van de geleerde lessen die tijdens deze parade de revue passeerden. Immers, door na te denken over de kern van de geleerde les en hoe je dat samen kunt visualiseren, ben je ook met elkaar in gesprek over wat nu eigenlijk die les ís.

Update Agenda Stad

Programmamanager Koen Haer heette de deelnemers vervolgens welkom en nam hen mee in de recente ontwikkelingen van Agenda Stad. Hij vertelde over de ondertekening van de City Deal Tijdloze Grachten tijdens de Vakbeurs Openbare Ruimte in september. Hij keek positief terug op de Werkplaats in Zwolle van de City Deal Fietsen voor Iedereen en de lancering van het Weesfietsenplan. Ook geeft Koen aan dat de laatste actiepunten nav eerder verschenen AEF Rapport zijn opgepakt: er wordt gewerkt aan de borging van de financiën en interne organisaties worden beter aangehaakt, zodat er intern voldoende draagvlak is om door te gaan als Agenda Stad. Als voorbeeld van het intern verbinden noemt Koen ook het succesvolle Diner Pensant van de Town Deal in verkenning Krachtige Kernen, waar ook DG Arne van Hout aan deelnam.

Daarnaast mogen de succesvolle Dag en Nacht van de Stad in Apeldoorn begin november niet onvermeld blijven. Daar werd in ontwerpateliers en werksessies goed samengewerkt om tot gezondere steden te komen. Tot slot vertelt Koen over de evaluatie door het Planbureau voor de Leefomgeving. Veel van de paradoxen in onze werkwijze die PBL onderzoekt, ervaren we als dealmakers en betrokkenen bij City Deals dagelijks, zoals tijdsdruk; we zijn allemaal druk en daarom dankt Koen de deelnemers voor het tijd vinden voor deze bijeenkomst en het invullen van de Impact Maak- en Meettool,

Vervolgens licht Janneke het maken van het visuele verslag toe. Ze adviseert iedereen om aantekeningen te maken en daarin kernbegrippen te markeren. Van dat begrip kun je vervolgens een icoon maken. De deelnemers worden in verschillende groepen ingedeeld die samen een verslag maken. Als eerste opdracht maken de deelnemers alvast een icoon waarin ze hun eigen City Deal samenvatten.

City Deals weergegeven als iconen. Foto: Martijn Cooijmans

Terug- en vooruitkijken met City Deals

City Deal Dynamische Binnensteden

Tim Rolandus van Platform31 kondigt de eerste ronde presentaties aan, waarin vijf City Deals terug- en vooruitblikken. Programmacoördinator Jos Sentel vertelt over de City Deal Dynamische Binnensteden en het belang voor de deal om een community te bouwen. Cruciaal daarvoor waren de City Deal Dagen, met name de City Deal Dag XL van oktober, waar ook geïnteresseerde partijen aanwezig waren die nog niet deelnemen aan de deal.  Borging is nog een uitdaging voor de deal, wellicht juist doordát er resultaten geboekt worden en borging voor partners nog niet urgent voelt. In het komende jaar zet de deal in op versnelling in de samenwerking en een tweede tranche projecten.

City Deal Fietsen voor Iedereen

Programmamanager Monique Verhoef toont een video waarin de hoogtepunten van de City Deal Fietsen voor Iedereen langskomen. Ze schetst dat er het niet kunnen fietsen, samenhangt met meerdere vraagstukken als gezondheid / obesitas, duurzame mobiliteit, de bereikbaarheid van de binnenstad en kansengelijkheid. De City Deal kende dit jaar succesvolle bijeenkomsten, verwelkomde nieuwe partners en creëerde onder andere een Fiets-ecosysteem canvas. Maar het grootste succes was wellicht het Weesfietsenplan, waarin de ambitie beschreven wordt om meer weesfietsen beschikbaar te maken voor mensen die zich geen fiets kunnen veroorloven.

Uitdagingen zijn het nieuwe kabinet en bewindslieden die andere prioriteiten hebben dan de City Deal. Ook wordt er nog hard gewerkt om partners te stimuleren het uitvoeringsbudget van 75.000 te vertalen in concrete projecten. Het komende jaar wordt het fiets-ecosysteem uitgewerkt.

City Deal Ruimte voor Lopen

Projectsecretaris Iris Visser licht de vorderingen van de City Deal Ruimte voor Lopen toe. De City Deal is in de afrondende fase. Onlangs is het Masterplan Lopen ondertekend door maar liefst 70 partijen. De City Deal zelf kent 30 partners, dus het masterplan is ook een belangrijk instrument in de opschaling, evenals het Platform Ruimte voor Lopen. De City Deal wil komend jaar graag verlengen omdat de City Deal dingen kan realiseren die lastig zijn binnen het Masterplan. Iris geeft ook aan dat het belangrijk is om resultaten van experimenten te delen, bijvoorbeeld in het Magazine Lopen. Dat inspireert niet alleen anderen, maar motiveert ook degenen die weten dat hun project in de schijnwerpers wordt gezet.

City Deal Tijdloze Grachten

Dealmaker Tim op ’t Hoog verzorgt namens projectleider Annemarij Kooistra de presentatie over de jongste City Deal, Tijdloze Grachten. Tim is er trots op dat de deal al vóór ondertekening op zoek ging naar werklijntrekkers. Mede daardoor ligt er nu binnen 3 maanden al een werklijnenplan. Hij schetst dat wel een tijdrovende uitdaging bleek om departementen mee te krijgen. Het komende jaar wil de City Deal het netwerk vergroten en versterken, via twee parallelle sporen: enerzijds gespreken met potentiële partners, waaronder ook kleinere gemeenten, en anderzijds lopen de vier werklijnen ook door.

Janneke ten Kate roept de deelnemers op om in groepen nu de eerste presentaties te gaan visualiseren.

CoP’ers creatief aan de slag met het visuele verslag. Foto: Martijn Cooijmans

City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving

Na dit creatieve intermezzo vervolgt Huibert de Leede de presentaties met zijn schets van de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving. Hij vertelt dat de City Deal onder andere samen met een jurist verkent welke mogelijkheden gemeenten hebben om reclame voor ongezonde voeding te weren. Ook bij deze deal hebben de verkiezingen tot uitdagingen geleid. Waar de aandacht binnen sommige ministeries verschoven lijkt, probeert de deal met de deelnemende gemeenten meer meters te maken. Ook de City Deal ‘Voedsel’ wil verlengen omdat de Voedselwet die VWS voorbereid, pas eind 2025 wordt behandeld. De deal zet bovendien in op meer draagvlak door ‘heel Nederland’ te betrekken en zo ook minder afhankelijk te zijn van landelijke politieke aandacht.

Koen Haer geeft aan dat er straks ook gemeenteverkiezingen aankomen en dat een afname van focus voor deals bij nieuwe bewindslieden wellicht ook deels kan worden opgevangen door dealthema’s in lokale verkiezingsprogramma’s opgenomen te laten worden. Dealmaker Henk Jan Bierling vult aan dat taal ertoe doet: kijk naar welke ‘taal’ bewindslieden aanspreekt en licht eventueel andere speerpunten van je deal uit die daar beter bij passen.

Huibert de Leede praat de deelnemers bij over de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving. Foto: Martijn Cooijmans

Tijdens een goed verzorgde lunch gaan de deelnemers verder in gesprek.

City Deal Kennis Maken

Roselinde Wijnands lichtte na de pauze het jaar 2024 van de City Deal Kennis Maken toe. Deze langlopende deal realiseerde inbedding van de samenwerking tussen de stad als rijke leeromgeving en de denkkracht van kennisinstellingen in de curricula in verschillende steden. De kennisregio’s waarmee wordt samengewerkt breiden zich uit en tegelijkertijd wordt de kennisdeling gerichter. Maar de City Deal merkt ook dat het lastig is om de impact goed te meten. De programmamanagers besteden een aanzienlijk deel van hun tijd aan het organiseren van evenementen en het blijkt moeilijk om niet-gesubsidieerde kennissteden aangehaakt te houden. In 2025 zet de City Deal in op borging, via een subsidieregeling, door opgenomen te worden in bestuurlijke akoorden én in instellingsplannen.

City Deal Een Slimme Stad, Zo Doe Je Dat

De City Deal Een Slimme Stad, Zo Doe Je Dat, bevindt zich midden in een transitie van City Deal naar ecosysteem, vertelde Matthias ten Brinke van ELBA/REC namens projectleider Jan-Willem Wesselink. De City Deal gaat op in het DMI-ecosysteem. Daarmee is de borging een feit. De City Deal kijkt ook enthousiast terug naar het evenement AI in de Stad, dat op 12 september in Breda plaatsvond. De City Deal werkt nu toe naar het slotevent op 23 januari én de lancering van het boek ‘Van slimme stad, naar ecosysteem’ waarin de vele instrumenten en opbrengsten van de City Deal de revue passeren en dat tijdens het Slotevent gepresenteerd wordt.

City Deal Impact Ondernemen

Edwin Teljeur schetst hoe er in 2024 stappen zijn gezet bij de implementatie van de zeven thema’s van de City Deal Impact Ondernemen. De themacoördinatoren hebben de thema’s door onderlinge afstemming versterkt en verdiept. Met door de ondersteuning van het kernteeam, droeg dit bij aan de realisatie van o.a. een Sociaal Impact Fonds in Den Haag (met steden als Amsterdam en Utrecht onderweg) een ronde tafelsessie over Impact Meten bij MinEZ, een impactdialoog met ambtenaren van lokale overheden en opname van Impact-thema’s in het beleid van de stad Groningen. Tegelijkertijd liep de City Deal aan tegen de grenzen van het budget. Dat gaat goeddeels naar coördinatoren en het kernteam waardoor er weinig experimenteerruimte overblijft.

In 2025 bereidt de City Deal de afronding in 2026 voor door de zeven thema’s zoveel mogelijk tractie te geven en op zoek te gaan naar solide borging.

Regien van Adrichem vertelt o.a. over de portrettenreeks die de City Deal Energieke Wijken, Duurzaam en Sociaal liet optekenen. Foto: Martijn Cooijmans

City Deal Energieke Wijken, Duurzaam en Sociaal

Ook deze deal werkt toe naar een afronding. De slotbijeenkomst vindt op 3 april plaats. De City Deal is tevreden met de Portrettenreeks waarin de nalatenschap van de deal is opgetekend. Mensen die betrokken zijn bij het thema van de deal, brengen hierin verschillende perspectieven samen, van burgers en ambtenaren, bedrijfsleven en overheid. De artikelen zijn op verschillende platforms en in een verzamelbundel onder de aandacht gebracht. Uitdagingen waren er ook, zo bleek het opschalen van kleine VVE’s weerbarstig, evenals het verder brengen van het Dashboard Geldstromen Energieke Wijken binnen gemeentelijke organisaties. Bij de afronding worden lessen getrokken uit de City Deal en worden instrumenten ter beschikking gesteld. Naast evalueren staat ook de borging op het programma, waarbij gekeken wordt naar partners BZK, VRO, NPLB, NPLW en Platform31.

Na al deze successen, uitdagingen en ambities is het hoog tijd voor de verschillende groepen om hun beeldverslag bij te werken én een kopje koffie te drinken. Verfrist keren de deelnemers terug voor de finale van de Jaarparade;

Soms werkt creativiteit op de lachspieren. De laatste hand wordt gelegd aan het beeldverslag. Foto: Martijn Cooijmans

Rode draden Impact Maak- en Meettool

De Impact Maak- en Meettool werd dit jaar ontwikkeld door Agenda Stad en onderzoeker Eva Vermeulen van Platform31. De tool is een jaarlijkse peilstok voor City Deals en biedt enerzijds een reflectie- en leermoment voor dealmakers en projectleiders en is anderzijds een hulpmiddel om meer inzicht te krijgen in de resultaten van City Deals. De eerste jaarlijkse uitvraag onder City Deals heeft onlangs plaatsgevonden en Eva Vermeulen neemt de rode draden die ze heeft afgeleid uit de input met de deelnemers door. Maar niet voordat ze de City Deals bedankt heeft voor het invullen én vraagt hoe degene die het instrument hebben ingevuld dit ervaren hebben.

De signalen zijn erg positief. De vragen zijn concreet, maar wel breed – voor alle City Deals – toepasbaar. Het invullen zet je aan het denken. Het is een reflectiemoment, maar ook een goed gespreksthema binnen de City Deal. De tool kan ook worden ingezet om te monitoren hoe het instrument City Deal ‘door evolueert’. En de vragen helpen om de neiging om snel aannames te doen, te ondervangen.

Wel bleek voor sommigen het invullen een erg tijdrovende klus die meerdere uren vergde. Anderen constateren dat het invullen van de tool vooral goed werkt voor beginnende en afrondende City Deals.

Reflectie op indicatoren

Vervolgens spitst het gesprek zich toe op opvallende patronen per indicator. Bij de indicator Meerwaarde signaleert Eva het verschil tussen output en outcome: het is goed om kritisch naar onszelf te kijken en na te gaan of producten die we opleveren (output) ook daadwerkelijk het doel bereiken dat we er mee voor ogen hebben (outcome). Qua Proces blijkt er goed nagedacht over o.a. de governance, maar zijn City Deals veelal nog wel zoekende hoe ze bestuurders goed kunnen aanhaken. Op Samenwerking – een kernkwaliteit van City Deals – wordt goed gescoord. Wel blijkt er nog veel winst te behalen met een diversere samenstelling van de teams. Opvallend is verder dat juist op de indicator Innovatie met een 7 het laagste cijfer wordt gegeven. Ook blijken er veel verschillende interpretaties van het begrip innovatie te bestaan. Toch investeren een aantal City Deals ook in innovatie, bijvoorbeeld door ontwerpkracht in te zetten. Bij Adaptiviteit zien we veel verschillen in de cijfers. Als risico worden hier personeelswisselingen vaak benoemd. Eenzelfde fluctuatie in cijfers zien we bij Borging. Heet hangijzer is hier vaak de financiering. Eén van de respondenten merkte op “Middelen voor borging zijn voor nu nog een black box”. Uitnodiging aan de City Deals is om elkaar op te zoeken en van elkaar te leren op dit thema.

De uitkomsten worden in de groep besproken. Er is veel herkenning. Waar kunnen we het beter doen? We zien diversiteit en inclusie als belangrijke pijler, maar sturen hierop is lastig omdat je afhankelijk bent van de partners waar je mee werkt. Agenda Stad heeft contact met een stichting waarmee we ervaringsdeskundigen met een migratieachtergrond kunnen betrekken. Meer diversiteit is belangrijk om inzichten die je vanuit een kantoorsituatie niet kunt bedenken te betrekken. De City Deal Fietsen voor Iedereen werkt met ambassadeurs vanuit de doelgroep. Roos Marijnissen van Platform31 vertelt over haar onderneming ErvaringSpreekt, een sprekersbureau dat sprekers levert die persoonlijke ervaring hebben met maatschappelijke onderwerpen als armoede, het hebben van een bi-culturele achtergrond of leven met een beperking. Vaak wordt er, met goede intenties, óver deze mensen gesproken. Dankzij ErvaringSpreekt kunnen deze mensen nu meer betrokken worden bij debatten die hen raken.

Met een dankwoord voor Moniek en Eva die de opbrengsten verzameld hebben én de CoP’ers die de Impact Maak- en Meettool ingevuld hebben, wordt het inhoudelijke gedeelte van de bijeenkomst afgerond en is er ruimte om naar aanleiding van alle gedeelde ervaringen met elkaar door te praten.

Wat een lap tekst hè? Je kunt dit verslag ook als pdf downloaden en nog eens rustig nalezen;

Gemeenten verwijderen ieder jaar honderdduizenden fietsen die ergens te lang of fout geparkeerd staan. Jaarlijks belanden naar schatting 350.000 fietsen in de fietsdepots. Daarvan worden ruim 100.000 goede fietsen nooit door hun eigenaar opgehaald. City Deal Fietsen voor Iedereen slaat met haar partners de handen ineen om een groter deel van deze fietsen een nieuw leven te geven door ze te schenken aan mensen die zich geen fiets kunnen veroorloven. Dat staat in het vandaag gepresenteerde Weesfietsenplan.

Fiets belangrijk om deel te nemen aan maatschappij

Van de 350.000 fietsen wordt ongeveer 60% opgehaald door de eigenaar. Van de niet opgehaalde fietsen is een deel in te slechte staat om weer gebruikt te worden. Deze worden gerecycled. De resterende ruim 100.000 bruikbare fietsen kunnen worden opgekocht. Zo’n 5 procent hiervan wordt gedoneerd aan (lokale) maatschappelijke doelen. Dat percentage kan – en moet – omhoog, vindt de City Deal.

Staatssecretaris Jansen (Openbaar vervoer en milieu): “Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat is een van de initiatiefnemers van de City Deal en dan ook groot fan van dit Weesfietsenplan. We staan er niet dagelijks bij stil maar het is niet voor iedereen vanzelfsprekend om een fiets te hebben. Maar een fiets geeft je de vrijheid om goedkoop en gezond naar je werk of school te gaan, of om vrienden en familie op te zoeken. Het helpt daarmee mensen deel te nemen aan de maatschappij.  Met dit initiatief zorgen we dat deze achtergelaten fietsen een mooie tweede leven krijgen in de handen van anderen.”

Weesfietsenplan

De City Deal heeft een verkenning uitgevoerd naar fietsdepots. De belangrijkste conclusie van de verkenning is dat er een grote behoefte is aan donorfietsen voor mensen die zelf geen fiets kunnen betalen maar dat wel willen. Gemeenten benadrukken daarnaast het belang van circulariteit en de kansen die het doneren van fietsen biedt. Het opknappen van weesfietsen, bijvoorbeeld in een sociale werkplaats of leerwerkplaats, zorgt voor werkgelegenheid en het delen van gewilde vakkennis. Het stroomlijnen van ophalen, registeren en uitstromen van fietsen verdient echter aandacht. En daar komt het Weesfietsenplan om de hoek kijken. Uit de verkenning volgen een aantal aanbevelingen voor het vergroten van gedoneerde weesfietsen uit fietsdepots.

Ambassadeurs Weesfietsenplan

Met het Weesfietsenplan committeren de partners in de City Deal zich tot het uitwerken van de kansen en uitdagingen die het onderzoek blootlegt.

“In Maastricht zijn we al enige tijd bezig met het Ambachtscentrum. De resultaten dragen op verschillende wijze bij aan een betere omgeving. Met het opknappen en terug leveren van overbodige fietsen draagt het Ambachtscentrum bij aan circulariteit. Hiermee zetten alle partners samen mooie stappen in een duurzamer Maastricht. Daarnaast zijn mensen bij wie zwerffietsen in de straat staan, blij dat deze worden weggehaald. De mensen die de fietsen repareren zijn blij met hun werkervaringsplaat. En de mensen die vervolgens een fiets ontvangen zijn blij omdat ze op hun fiets kunnen meedoen in de samenleving. Een opeenvolging van voordelen”, aldus wethouder John Aarts van de gemeente Maastricht. “

Jet Boomgaardt, directeur services bij NS: “Een reis maak je vaak niet alleen met de auto, fiets of trein, maar met een combinatie van vervoermiddelen. Bijna 40% van onze reizigers komt met de fiets naar het station. De fiets maakt het reizen met de trein dan ook aantrekkelijker. Voor reizigers is het belangrijk om hun fiets makkelijk en snel te kunnen stallen. Samen met ProRail en gemeenten zetten wij ons in voor nette en toegankelijke fietsenstallingen met zoveel mogelijk beschikbare plekken. Weesfietsen die in de stallingen achterblijven houden onnodig parkeerplekken bezet en dat hindert andere reizigers. Tegelijk kunnen deze fietsen een tweede leven krijgen. We begrijpen dan ook de wens om een herbestemming te vinden voor weesfietsen. ”

“Fietsen is voor iedereen een duurzame en gezonde manier om je te verplaatsen. In Arnhem stimuleren we de fiets bij zoveel mogelijk inwoners. Zo knappen we achtergelaten fietsen op en geven die aan Arnhemmers die geen fiets hebben. Bijvoorbeeld omdat ze die niet kunnen betalen, of zelfs nooit fietsen geleerd hebben. Het Arnhemse fietsdepot AFAC, kringloopwinkel 2Switch, leerwerkbedrijf Scalabikes, Stichting Leergeld en het ANWB Kinderfietsenplan werken samen om de ‘weesfietsen’ op te knappen, zodat ze een tweede leven krijgen. Ook verzorgen we fietslessen voor inwoners die dat nooit geleerd hebben. Hoe mooi is dat! Een fiets biedt vrijheid, iets waar iedereen recht op heeft. Ik ben er trots op dat we als gemeente ons inzetten voor dit doel via de City Deal Fietsen voor Iedereen. Zo maken we Arnhem toegankelijker en duurzamer voor iedereen én helpen we inwoners om beter mee te kunnen doen in de maatschappij”, aldus wethouder Nermina Kundić van de gemeente Arnhem.

Wethouder mobiliteit Arjen Kapteijns van de gemeente Den Haag: “Fietsen biedt niet alleen vrijheid, maar opent ook deuren naar deelname aan de samenleving voor iedereen. Het Weesfietsenplan gaat ons helpen onbenutte fietsen uit onze depots een nieuw leven geven en toegankelijk maken voor degenen die zich geen fiets kunnen veroorloven. Het is onze gezamenlijke verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat niemand aan de kant blijft staan. Door samen te werken zorgen we voor een inclusieve fietscultuur in Den Haag waar fietsen weer vanzelfsprekend wordt voor iedereen!”

Lees het Weesfietsenplan, de door de City Deal uitgevoerde verkenning van fietsdepots en de managementsamenvatting.

*City Deals zijn samenwerkingsverbanden tussen gemeenten, de rijksoverheid, private partijen, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties. In een City Deal verzamelen de partners zich rond één gezamenlijke maatschappelijke opgave. De opgave staat centraal en partners leren en experimenteren om zo tot inzichten en innovatieve oplossingen te komen. De deelnemende partijen aan de City Deal Fietsen voor Iedereen zijn: Amsterdam, Apeldoorn, Arnhem, Den Haag, Doetinchem, Eindhoven, Enschede, Haarlem, Heerlen, Leeuwarden, Leiden, Maastricht, Rotterdam, Utrecht en Zwolle (gemeenten). De provincies Utrecht en Gelderland en de ministeries van Infrastructuur en Waterstaat, Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en Volksgezondheid, Welzijn en Sport. De andere partners zijn: Nederlandse Spoorwegen, ANWB, BOVAG, Beweegalliantie, Fietsersbond, Platform 31, Stichting Leergeld, Stichting Innovam, Decathlon en Heijmans. City Deals zijn een initiatief van het interbestuurlijke innovatieprogramma Agenda Stad. Volg de City Deal Fietsen voor Iedereen op LinkedIn.

De City Deal Openbare Ruimte heeft de afgelopen drie jaar laten zien hoe cruciaal een integrale aanpak van opgaven is voor de ontwikkeling van leefbare steden. Ontwerpkracht en kennisuitwisseling speelden een centrale rol in de City Deal, inclusief een heuse ateliermeester. ‘Ontwerpers zijn cruciaal om gezamenlijk belangen, knelpunten en kansen inzichtelijk te maken.’ Het succes krijgt een vervolg op een nieuw kennisplatform, dat op de Dag van de Stad wordt gelanceerd.

De keuze voor het gebruik van ontwerpend onderzoek binnen deze City Deal was vanzelfsprekend, vertelt Marleen de Ruiter, kwartiermaker bij de City Deal, werkzaam bij het ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening. Het idee voor de City Deal kwam zelfs voort uit eerdere ontwerpende onderzoeken -zoals die naar een integrale aanpak in wijken. “De belangrijkste les uit dit onderzoek was dat het noodzakelijk is om in die wijken meerdere opgaven tegelijkertijd aan te pakken. Dit is cruciaal om effectief binnen de bestaande ruimte, budgetten en tijd te kunnen werken. Ontwerpers zijn cruciaal om gezamenlijke belangen, knelpunten en kansen inzichtelijk te maken.”

Marleen de Ruiter

Ruimtelijk inzichtelijk

En laten er nou net in de City Deal en de community daaromheen relatief weinig ontwerpers betrokken zijn. Het waren vooral procesmanagers, projectmanagers, techneuten en beheerders, dus mensen vanuit een vrij technisch procesmatig, financiële of juridische achtergrond. “Dat is eigenlijk gek, want juist bij de openbare ruimte zou je ontwerpers verwachten”, gaat De Ruiter verder. “Het gaat altijd over maaiveldinrichting en ‘waar komen de bomen, hoe breed is het plein, waar zit het straatmeubilair?’ Juist nu je merkt dat de opgaven die nu urgent zijn, zoals klimaatadaptatie, de energietransitie, de warmtetransitie, allemaal onderwerpen zijn die in de openbare ruimte een plek moeten krijgen, is de vraag naar ontwerpers groot. Want waar ze samenkomen kom je alleen maar verder als je het ruimtelijk inzichtelijk kunt maken. En daar heb je die ontwerpende blik en die verbeelding echt voor nodig. Alleen dan zie je de gezamenlijke belangen, knelpunten en kansen bij elkaar.”

Ateliermeester

Om de zes ontwikkelteams binnen de City Deal, die elk een eigen aspect onderzochten van de bovengronds én ondergrondse openbare ruimte, te helpen ging Thijs van Spaandonk het laatste anderhalf jaar van de City Deal aan de slag als ateliermeester. Van Spaandonk, architect en medeoprichter van Bright, een research & development laboratorium voor onze leefomgeving, ontdekte en bewaakte als ateliermeester de rode raad in de verschillende ontwikkelteams. Daarnaast bleef hij het belang van een integrale aanpak van de openbare ruimte onder de aandacht brengen. “Mijn rol was om het samenhangende verhaal te creëren en een bredere visie op de stad te ontwikkelen. Wat is het integrale verhaal dat we proberen te vertellen? Waarom is die integrale aanpak in de openbare ruimte nou zo belangrijk? Waar bestaat die dan uit? Wat bedoel je dan precies met integraal? Wie moet er iets mee?”

De komst van de ateliermeester was ook echt nodig, vult De Ruiter aan: “Zelfs in de City Deal merkte je dat we het thema met werklijnen en ontwikkelteams alweer in stukjes gingen opknippen. Dat is ook normaal, want je kan niet aan alles tegelijkertijd werken. Maar op een gegeven moment wil je dat alles weer bij elkaar wordt gebracht. En dat doe je het liefst zo beeldend mogelijk. Dat werkt beter dan een nota schrijven. Visuele representatie speelt dan ook een belangrijke rol, en dat is waar de ateliermeester in beeld komt. Hij helpt om ideeën en oplossingen tastbaar te maken, en is bij uitstek de persoon die alles bij elkaar brengt en gezamenlijk de denkkracht organiseert.”

Thijs van Spaandonk (Foto: Wijnand van Til)

Eén grote spaghettisoep in de grond

Een van de inzichten die naar voren kwam door de ontwerpkracht in de City Deal, is de complexiteit van de ondergrondse infrastructuur. De Ruiter en Van Spaandonk beschrijven hoe Bright in staat was om deze complexiteit inzichtelijk te maken. Door het visueel weer te geven, konden ze betere gesprekken voeren met bestuurders en andere betrokkenen. Het idee was om niet alleen juridische documenten te presenteren, maar om het verhaal toegankelijker te maken. De Ruiter: “Bright heeft toen voor ons inzichtelijk gemaakt wat er eigenlijk in de ondergrond is gebeurd door de jaren heen; doordat er steeds systemen bijkomen is in de ondergrond een soort spaghettisoep van allerlei kabels en leidingen ontstaan. Ze hebben laten zien dat de regelgeving eigenlijk nooit op de goede manier is meegegroeid. Wat betekent dat voor de verschillende manieren van de stad ontwikkelen? Door het mooi inzichtelijk te maken, konden we het verhaal opeens wel goed vertellen  richting bestuurders en buitenwereld.”

Experts vanuit de gemeenten

Wat de City Deal vooral succesvol maakte, gaat Van Spaandonk verder, was de betrokkenheid en praktische samenwerking van experts vanuit de twaalf gemeenten. “Die vonden elkaar in het uitwisselen van kennis en best practices. Deze uitwisseling heeft echt geleid tot nieuwe inzichten en verbeterde aanpakken, en intensieve samenwerking. Wij hoefden dat proces alleen maar te faciliteren. Het ging vaak om zulke complexe opgaven dat we de experts niet inhoudelijk hoefden te ondersteunen, maar ons konden concentreren op onderzoekend optreden, de belangen bij elkaar brengen en daar vervolgens de rode draden uit halen.”

Nieuw platform voor integrale samenwerking

De succesvolle uitwisseling van kennis uit de City Deal krijgt nu een vervolg op het platform ISOR (Integrale Samenwerking Openbare Ruimte), dat op 4 november wordt gepresenteerd op de Dag van de Stad. “Het is zo belangrijk dat we een platform hebben waar we deze kennis kunnen samenbrengen.”, stelt De Ruiter. “Er zijn veel departementen betrokken bij de openbare ruimte en we willen niet dat gemeenten telkens weer ergens anders moeten aankloppen.”

Het platform ISOR biedt gemeenten een plek om hun kennis te delen en het organiseert korte, actiegerichte sprints om nieuwe kennis te ontwikkelen. Ook vind je informatie in de vorm van een e-learnings, webinars of workshops. “Hier kunnen mensen terecht met al hun vragen in de openbare ruimte, juist als die niet sectoraal zijn, maar integraal,” voegt Van Spaandonk toe.

Ontwerpkracht heeft zich dus echt bewezen in de City Deal Openbare Ruimte. Van Spaandonk gelooft dat het ook in andere, toekomstige City Deals een belangrijke rol kan spelen en niet alleen als er een ruimtelijke component bij komt kijken. “Verbeeldingskracht helpt om concrete plekken en gevolgen van bepaalde doelen zichtbaar te maken,” zegt hij. “Dit helpt om de dialoog te bevorderen en om sneller tot actie over te gaan.”

Hoe hou je binnensteden leefbaar voor inwoners, en aantrekkelijk voor ondernemers? De complexe vraagstukken in onze binnensteden vragen om een hele andere manier van denken. Daarom heeft programma coördinator, én aanjager van de City Deal Dynamische Binnensteden, Jos Sentel, sinds de start vorig jaar zomer de hulp ingeschakeld van creatief strateeg Jurian Strik.

Strik werkt al langer voor Agenda Stad en verschillende City Deals. Creatieve strategie komt in de beleidswereld nog niet veel voor, legt hij uit. “Goed vooraf nadenken hoe je ontwerpt of innoveert gebeurt weinig. Ik heb gemerkt dat het toch vaak draait om meegaan met de wind die op dat moment waait. Dan helpt het   wanneer je even op de pauzeknop drukt en samen nadenkt over hoe ontwerpers zo goed mogelijk kunnen aansluiten.”

Anders denken

Ook Sentel zelf is geen onbekende met ontwerpdenken. “Ik kom uit de vastgoedwereld en projectontwikkeling en daar wordt gelukkig in toenemende mate aan conceptontwikkeling gedaan, ook een soort creatieve strategie voor een gebouw of gebied. Een City Deal is een project van lange adem dus loont het de moeite om   goed en zorgvuldig na te denken over wat de kern wordt van het project. Daarom wilden wij    graag met Jurian aan de slag. We willen dingen echt anders gaan aanpakken, nieuwe inzichten proberen te ontwikkelen waarmee beleidsambtenaren bekende problemen op een andere manier kunnen oplossen en onderzoeken wat de opmaat kan zijn voor beter beleid.”

Jos Sentel, projectleider van de City Deal Dynamische Binnensteden

De City Deal werkt via vier verschillende thema’s met eigen doelstellingen en ambities. Die hebben we vertaald naar 13 concrete projecten waaraan we nu werken. De creatieve strategie moet ambtenaren en andere deelnemers in de City Deal meekrijgen in een nieuwe manier van denken, legt Sentel uit. “Mensen moeten wel leren denken langs andere lijnen, anders krijg je vernieuwing of innovatie die nodig is in deze City Deal niet van de kant. Het is een reflex in beleidsland wanneer iets onbekend is om maar weer een onderzoek bij een bureau uit te zetten Daarbij raakt echter de ‘waarom’-vraag steeds verder uit beeld.”

Ontwerpkracht krijgt vorm

De ontwerpkracht krijgt op drie manieren vorm in de City Deal, legt Strik uit. “De eerste is in het zogeheten motorblok van de City Deal. Samen met Jos en het programmateam denken we na over hoe we innoveren vanzelfsprekend kunnen maken in de City Deal. Hoe kunnen we het zo organiseren dat het voor werkgroepen aantrekkelijk is om te experimenteren?”

De tweede vorm is meer op werkgroepniveau in de 13 projecten. Daar komen de deelnemers bij elkaar om echt aan de slag te gaan binnen een bepaald thema. Strik: “Ze hebben daarbij vaak hulp nodig in de vorm van creatieve werksessies om op een andere manier naar een vraagstuk te leren kijken. Vaak is er ongelooflijk veel kennis in die werkgroepen. Mensen kennen een vraagstuk van voor tot achter. In de werksessies is het de bedoeling om niet die kennis alleen maar uit te wisselen, maar ook te gebruiken om echt tot nieuwe inzichten te komen.”

Een derde manier waarop ontwerpkracht in de City Deal vorm krijgt is door de buitenruimte op te zoeken, gaat Strik verder. “We vragen enkele ontwerpers om vanuit hun bestaande ontwerppraktijk mee te denken over de dynamiek van de binnenstad. Een van de ontwerpers waar me mee werken is Yuri Veerman, die in zijn werk op een visuele manier de rol van vastgoed in de stad onderzoekt.”

Speculatie-koekjes. Een voorbeeld van een ontwerp van Yuri Veerman

Woonruimte boven winkels

De eerste bijeenkomst waar ontwerpkracht centraal stond, vond plaats op het Drive Festival tijdens de Dutch Design Week in oktober 2023. Daar organiseerden Sentel en Strik namens de City Deal een workshop rond het actuele    thema: Hoe kunnen we leegstaande ruimtes boven winkels in de grotere binnensteden benutten? Er ligt namelijk een enorm potentieel in die ruimtes met oog op de woningnood in ons land. “Op dit moment zouden er wel 70.000 woningen kunnen worden gerealiseerd boven winkels in de binnensteden, stelt Sentel. Ware het niet dat wet- en regelgeving in de weg zit.”

“Het is een hardnekkig probleem waar we het al dertig jaar over hebben. De ruimtes boven winkels blijven maar leegstaan. Het huidige beleid biedt geen mogelijkheden om die ruimtes om te zetten naar bijvoorbeeld woonruimte.   De ruimtes voldoen bijvoorbeeld niet aan   bestemmingsplannen of de juiste vergunningen, omdat ze geen toegang hebben via de achterkant of zijkant, of niet voldoen niet aan de minimale oppervlakte. Dan wordt al snel gezegd dat het niet kan. Vaak genoeg begint een volgende ambtenaar weer opnieuw om te bedenken hoe dit vraagstuk op te lossen. Meestal met een onderzoek naar de situatie. In de workshop wilden we dat anders doen; verder gaan. We begonnen met de vraag: Wat weten we al, wat is er in de afgelopen 25 jaar gedaan en bedacht om dit probleem aan te pakken? En hoe kunnen we al deze kennis en ervaring nu gebruiken als bouwstenen voor nieuwe ontwerpoplossingen?”

Met de uitkomsten van de workshop hoopt Sentel breder in de City Deal een doorbraak te forceren. “Hoe mooi zou het zijn als we met ontwerpkracht en door op een andere manier naar de vraagstelling te kijken deze impasse kunnen doorbreken en een innovatie weten te realiseren, waardoor er uiteindelijk een generieke aanpak ontstaat voor meer steden?”

Experimenteren met besluitvorming

Een ander project waar ontwerpkracht belang heeft is het project ‘Efficiënte aanpak transformatie binnensteden’. “Daarin ligt de vraag vanuit gemeenten   om na te denken over hoe zij het proces rond bestemmingsplannen op een betere manier kunnen organiseren”, legt Strik uit. “Hoe kunnen gemeentenop een andere manier tot een besluit   komen, waarbij ook minderheidsstemmen in de stad een kans krijgen? Ik heb gemeenten voorbeelden laten zien van hoe ontwerpers en kunstenaars een creatieve en experimentele invulling geven aan besluitvorming. Met als oproep om experimenten in de eigen stad en gemeentelijke organisatie aan te gaan, in plaats van een extern bureau inhuren dat vaak in abstracte termen uitlegt hoe het zou kunnen.”

Hans Hemmert, Level (1997) heeft schoenen ontworpen waardoor iedereen even lang is, een mooi voorbeeld van hoe een level playing field er uit kan zien.

Sentel: “Wat we zo min mogelijk willen, zijn meer rapportages, onderzoeken of inventarisaties. Daar hebben we wel genoeg van. Het bieden van andere perspectieven, het opleveren van iets anders dan een standaard rapport en dat kunnen schetsen via bijvoorbeeld serious gaming of verhalen is volgens mij heel belangrijk. We moeten veel meer verschillende belanghebbenden bij de binnenstad het verhaal laten vertellen, dus niet alleen retailers, beleidsambtenaren en vastgoedbedrijven, maar ook inwoners, kunstenaars, daklozen, vluchtelingen.”

Van vergadertafel naar ontwerptafel

De andere manier van denken die hoort bij ontwerpkracht is overigens niet meteen voor iedereen geschikt, legt Sentel uit. “Even pas op de plaats maken vraagt reflectie, parallelle schakelingen in je hoofd en de verwarring toelaten. Bij sommigen kan dat leiden tot een lichte vorm van paniek of wanhoop. Zorg ervoor dat je die mensen niet kwijtraakt, maar geef ook aandacht aan hun zorgen.  Inzet van ontwerpkracht kost tijd en vraagt uithoudingsvermogen.  kent die plaatjes wel van heel erg grillig, steeds minder grillig tot op een gegeven moment je wel in een rustiger vaarwater en een bepaalde lijn komt.  Zo kan het met ontwerpkracht ook gaan. .”

Ontwerper Jurian Strik

Een andere uitdaging is om de juiste timing te vinden, vult Strik aan. “Als je te snel wilt, is er nog geen eigenaarschap bij een werkgroep, is er nog geen draagvlak of zijn ideeën nog niet op elkaar afgestemd. Dan kan een ontwerpinitiatief losgezongen blijven. Aan de andere kant als je te lang wacht kan een briefing helemaal dichtslibben allerlei wensen, verwachtingen en randvoorwaarden. Dat houdt de creativiteit weer tegen.”

Begin daarom klein, adviseert Strik. “Organiseer een ontwerpsessie van een paar uur en kijk wat je ervan vindt. Denk dan eens goed na of er in je vraagstuk ruimte is voor een ontwerper. Het uiteindelijke doel is wat mij betreft om de City Deals van de vergadertafel af te halen en aan de ontwerptafel te krijgen, zodat de betrokken partijen daar samen met de inhoud aan de slag kunnen gaan.”

Dit is een interview uit een drieluik over Ontwerpkracht. Lees meer over het Loket Ontwerpkracht van Agenda Stad. Geïnteresseerd in het toepassen van ontwerpkracht? Op de Dag van de Stad op 4 november in Apeldoorn, kun je weer deelnemen aan een aantal Ontwerpateliers. Schrijf je snel in!

Lees meer over de City Deal Dynamische binnensteden op Citydealbinnensteden.nl.