Ethiek en democratie in de City Deal, zo doen we dat

Wat nou als we digitalisering en technologisering inzetten om de sustainable development goals te halen en om onze samenleving democratischer te maken? In de uitgangspunten van de City Deal ‘Een slimme stad, zo doe je dat’ is het helder: onze democratie moet worden versterkt. Maar hoe doen we dat?

In de Dealtekst van de City Deal ‘Een slimme stad, zo doe je dat’ staat het onomwonden in artikel 2.3: ‘Partijen stellen dat digitalisering en technologisering moet bijdragen aan een samenleving waarin iedereen in vrijheid kan leven en dat het moet leiden tot het versterken van de democratie. Die samenleving moet veilig zijn met een betrouwbaar maatschappelijk verkeer. Dat is niet altijd vanzelfsprekend of eenvoudig: ontwikkelingen door digitalisering en technologisering kunnen deze vrijheid en democratie ook bedriegen. Daarom moeten de ethische dilemma’s die door het Rathenau Instituut zijn benoemd in het rapport “Opwaarderen” in acht worden genomen. Dat zijn: privacy, autonomie, veiligheid, controle over technologie, menselijke waardigheid, rechtvaardigheid, machtsevenwicht.’

Dit klinkt hoogdravend, wat betekent het in de praktijk?
Ook hoogdravende woorden hebben nut. De ondertekenaars van de Dealtekst staan voor onze democratie. Niet gek, want een flink deel van hen is namelijk onderdeel van onze democratie: ze zijn wethouder, gedeputeerde of minister. Maar dat ook de andere partners zich hierachter hebben geschaard, maakt dit zo krachtig. Overigens is dat ook niet zo vreemd: geen van de partners wil Chinese toestanden, maar door het zo expliciet te benoemen worden we er telkens aan herinnerd. Het is zo een selffulfilling prophecy geworden.

Hoe werkt dat in de praktijk van de City Deal?
Ten eerste door het opzetten van een eigen Community of Practice over ethiek die onderzoek doet naar de verschillende mogelijkheden om het ethisch debat te borgen in de deelnemende organisaties. Deze heeft een sterke rol in de interne bewustwording, maar levert binnenkort ook een site op voor de buitenwereld om zelf te kunnen toetsen wanneer en op welke manier het debat het beste kan worden gevoerd.

Klinkt nog erg als praten, wat merkt de vakwereld hiervan?
De toolbox van de City Deal bevat tools die, voordat ze worden ingezet, gecheckt worden op hun ethische waarde. Daarin staat ook een onderdeel met alleen ethische tools. Wie vindt dat een tool toch niet verantwoord is, of is geworden, kan dat bij ons melden, dan verwijderen we die.
Kennisdeling doen we ook via ons jaarverslag van de City Deal ‘Een slimme stad, zo doe je dat’: klik hier voor het jaarverslag van 2022 en hier voor het jaarverslag van 2021. Ook delen we kennis via de jaarlijkse Slimme Stad Parade, waar we alle smartinitiatieven van Nederland en Vlaanderen het podium geven. De eerstvolgende editie vindt plaats op 25 mei 2023.

Geef eens een aantal praktijkvoorbeelden waar dat ethisch debat toe heeft geleid
Voor de Crowd Safety Manager zijn meerdere ethiektafels georganiseerd, waarbij burgers deelnamen aan het gesprek. Tijdens die ethiektafels worden verschillende waarden met elkaar besproken. Op basis van die sessies is de techniek gewijzigd als er sprake was van ethische dilemma’s. We hebben op Scheveningen een summerschool georganiseerd rondom het thema burgerparticipatie en ethiek. Ofwel, hoe betrek je burgers bij de slimme stad en zorg je ervoor dat zij meedenken in de ethische benaderingen rondom digitalisering en technologisering? Deze vraag stond in Scheveningen centraal.
De tool ‘Afwegingskader Modelverordening smartcitytoepassingen’ baseert zich op de waarden van het Rathenau-rapport ‘Opwaarderen’ (privacy, autonomie, veiligheid, controle over technologie, menselijke waardigheid, rechtvaardigheid, machtsevenwicht). In het boek Smart & Leefbaar – Belangen borgen in de digitaliserende gemeente is er voor deze zeven waarden onderzocht welke wetgeving er op dat moment bestond om ervoor te zorgen dat ze niet in het gedrang zouden komen. Uit dit onderzoek bleek dat afgezien van specifieke wetgeving op het gebied van privacy en veiligheid de regelgeving op dit punt beperkt is. Met de standaardverordening ‘Smartcitytoepassingen voor smartcitybeleid’ kunnen gemeenten zien wat ze zelf kunnen regelen en wat niet. Binnen de City Deal is de verordening getoetst bij gemeenten en doorontwikkeld.
Ook is er binnen de City Deal ‘Een slimme stad, zo doe je dat’ een afwegingskader sensordata en privacy ontwikkeld die overheden helpt om meer bewust te zijn bij de ethische dilemma’s achter het plaatsen van een sensor. Het afwegingskader geeft uitvoering aan de ethische dilemma’s rondom privacy, autonomie, controle over technologie.
Daarnaast wordt er op dit moment door een aantal partners een sensorregister ontwikkeld die in kaart brengt welke sensoren er zijn. Zo wordt duidelijker welke sensoren waar hangen en waarvoor ze worden gebruikt. Die kennis is er nu nog vaak onvoldoende. Zo geeft het sensorregister uitvoering aan de ethische dilemma’s rondom privacy, autonomie, controle over technologie.

Is de democratie hiermee geborgd?
Nee, we zijn er nog niet. Er gebeurt veel en vooral in onoverzichtelijke samenhang daarvan kunnen we grote fouten maken. Maar we moeten er wel mee doorgaan, want als wij het niet doen, doet iemand anders het wel. We moeten zelf grip houden op onze democratie. Er moet nog veel meer debat worden gevoerd over de rol van technologie in onze democratie. We moeten ons als samenleving constant realiseren wat er op het spel staat, namelijk onze vrijheid en autonomie. Maar we moeten daar niet alleen over praten: we moeten het ook praktisch vertalen in de processen die we ontwikkelen en de producten die we op de markt zetten. Dat is enorm complex en daarom zo hard nodig.