Op dinsdag 19 november vond in de inspirerende omgeving van Buro Brand in Den Haag, de Jaarparade plaats van de Community of Practice van City Deals. Tijdens de Jaarparade werd terug- én vooruitgeblikt. Projectleiders vertelden over de grootste successen en ‘fuck-up’s’ van hun deal het afgelopen jaar, en schetsten de globale plannen voor 2025.

Visueel verslag

En dat schetsen werd vrij letterlijk genomen. Ontwerpend onderzoeker Janneke ten Kate van Platform31 heette de deelnemers welkom bij Buro Brand, een creatief bureau dat gespecialiseerd is in het visualiseren van complexe info en processen. Beeld is niet alleen vaak effectiever in het overbrengen van informatie – het is ook léuker, zowel om waar te nemen als om zelf te maken.

Janneke vroeg de deelnemers aan de CoP Jaarparade om een ‘visueel verslag’ te maken van de geleerde lessen die tijdens deze parade de revue passeerden. Immers, door na te denken over de kern van de geleerde les en hoe je dat samen kunt visualiseren, ben je ook met elkaar in gesprek over wat nu eigenlijk die les ís.

Update Agenda Stad

Programmamanager Koen Haer heette de deelnemers vervolgens welkom en nam hen mee in de recente ontwikkelingen van Agenda Stad. Hij vertelde over de ondertekening van de City Deal Tijdloze Grachten tijdens de Vakbeurs Openbare Ruimte in september. Hij keek positief terug op de Werkplaats in Zwolle van de City Deal Fietsen voor Iedereen en de lancering van het Weesfietsenplan. Ook geeft Koen aan dat de laatste actiepunten nav eerder verschenen AEF Rapport zijn opgepakt: er wordt gewerkt aan de borging van de financiën en interne organisaties worden beter aangehaakt, zodat er intern voldoende draagvlak is om door te gaan als Agenda Stad. Als voorbeeld van het intern verbinden noemt Koen ook het succesvolle Diner Pensant van de Town Deal in verkenning Krachtige Kernen, waar ook DG Arne van Hout aan deelnam.

Daarnaast mogen de succesvolle Dag en Nacht van de Stad in Apeldoorn begin november niet onvermeld blijven. Daar werd in ontwerpateliers en werksessies goed samengewerkt om tot gezondere steden te komen. Tot slot vertelt Koen over de evaluatie door het Planbureau voor de Leefomgeving. Veel van de paradoxen in onze werkwijze die PBL onderzoekt, ervaren we als dealmakers en betrokkenen bij City Deals dagelijks, zoals tijdsdruk; we zijn allemaal druk en daarom dankt Koen de deelnemers voor het tijd vinden voor deze bijeenkomst en het invullen van de Impact Maak- en Meettool,

Vervolgens licht Janneke het maken van het visuele verslag toe. Ze adviseert iedereen om aantekeningen te maken en daarin kernbegrippen te markeren. Van dat begrip kun je vervolgens een icoon maken. De deelnemers worden in verschillende groepen ingedeeld die samen een verslag maken. Als eerste opdracht maken de deelnemers alvast een icoon waarin ze hun eigen City Deal samenvatten.

City Deals weergegeven als iconen. Foto: Martijn Cooijmans

Terug- en vooruitkijken met City Deals

City Deal Dynamische Binnensteden

Tim Rolandus van Platform31 kondigt de eerste ronde presentaties aan, waarin vijf City Deals terug- en vooruitblikken. Programmacoördinator Jos Sentel vertelt over de City Deal Dynamische Binnensteden en het belang voor de deal om een community te bouwen. Cruciaal daarvoor waren de City Deal Dagen, met name de City Deal Dag XL van oktober, waar ook geïnteresseerde partijen aanwezig waren die nog niet deelnemen aan de deal.  Borging is nog een uitdaging voor de deal, wellicht juist doordát er resultaten geboekt worden en borging voor partners nog niet urgent voelt. In het komende jaar zet de deal in op versnelling in de samenwerking en een tweede tranche projecten.

City Deal Fietsen voor Iedereen

Programmamanager Monique Verhoef toont een video waarin de hoogtepunten van de City Deal Fietsen voor Iedereen langskomen. Ze schetst dat er het niet kunnen fietsen, samenhangt met meerdere vraagstukken als gezondheid / obesitas, duurzame mobiliteit, de bereikbaarheid van de binnenstad en kansengelijkheid. De City Deal kende dit jaar succesvolle bijeenkomsten, verwelkomde nieuwe partners en creëerde onder andere een Fiets-ecosysteem canvas. Maar het grootste succes was wellicht het Weesfietsenplan, waarin de ambitie beschreven wordt om meer weesfietsen beschikbaar te maken voor mensen die zich geen fiets kunnen veroorloven.

Uitdagingen zijn het nieuwe kabinet en bewindslieden die andere prioriteiten hebben dan de City Deal. Ook wordt er nog hard gewerkt om partners te stimuleren het uitvoeringsbudget van 75.000 te vertalen in concrete projecten. Het komende jaar wordt het fiets-ecosysteem uitgewerkt.

City Deal Ruimte voor Lopen

Projectsecretaris Iris Visser licht de vorderingen van de City Deal Ruimte voor Lopen toe. De City Deal is in de afrondende fase. Onlangs is het Masterplan Lopen ondertekend door maar liefst 70 partijen. De City Deal zelf kent 30 partners, dus het masterplan is ook een belangrijk instrument in de opschaling, evenals het Platform Ruimte voor Lopen. De City Deal wil komend jaar graag verlengen omdat de City Deal dingen kan realiseren die lastig zijn binnen het Masterplan. Iris geeft ook aan dat het belangrijk is om resultaten van experimenten te delen, bijvoorbeeld in het Magazine Lopen. Dat inspireert niet alleen anderen, maar motiveert ook degenen die weten dat hun project in de schijnwerpers wordt gezet.

City Deal Tijdloze Grachten

Dealmaker Tim op ’t Hoog verzorgt namens projectleider Annemarij Kooistra de presentatie over de jongste City Deal, Tijdloze Grachten. Tim is er trots op dat de deal al vóór ondertekening op zoek ging naar werklijntrekkers. Mede daardoor ligt er nu binnen 3 maanden al een werklijnenplan. Hij schetst dat wel een tijdrovende uitdaging bleek om departementen mee te krijgen. Het komende jaar wil de City Deal het netwerk vergroten en versterken, via twee parallelle sporen: enerzijds gespreken met potentiële partners, waaronder ook kleinere gemeenten, en anderzijds lopen de vier werklijnen ook door.

Janneke ten Kate roept de deelnemers op om in groepen nu de eerste presentaties te gaan visualiseren.

CoP’ers creatief aan de slag met het visuele verslag. Foto: Martijn Cooijmans

City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving

Na dit creatieve intermezzo vervolgt Huibert de Leede de presentaties met zijn schets van de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving. Hij vertelt dat de City Deal onder andere samen met een jurist verkent welke mogelijkheden gemeenten hebben om reclame voor ongezonde voeding te weren. Ook bij deze deal hebben de verkiezingen tot uitdagingen geleid. Waar de aandacht binnen sommige ministeries verschoven lijkt, probeert de deal met de deelnemende gemeenten meer meters te maken. Ook de City Deal ‘Voedsel’ wil verlengen omdat de Voedselwet die VWS voorbereid, pas eind 2025 wordt behandeld. De deal zet bovendien in op meer draagvlak door ‘heel Nederland’ te betrekken en zo ook minder afhankelijk te zijn van landelijke politieke aandacht.

Koen Haer geeft aan dat er straks ook gemeenteverkiezingen aankomen en dat een afname van focus voor deals bij nieuwe bewindslieden wellicht ook deels kan worden opgevangen door dealthema’s in lokale verkiezingsprogramma’s opgenomen te laten worden. Dealmaker Henk Jan Bierling vult aan dat taal ertoe doet: kijk naar welke ‘taal’ bewindslieden aanspreekt en licht eventueel andere speerpunten van je deal uit die daar beter bij passen.

Huibert de Leede praat de deelnemers bij over de City Deal Gezonde en Duurzame Voedselomgeving. Foto: Martijn Cooijmans

Tijdens een goed verzorgde lunch gaan de deelnemers verder in gesprek.

City Deal Kennis Maken

Roselinde Wijnands lichtte na de pauze het jaar 2024 van de City Deal Kennis Maken toe. Deze langlopende deal realiseerde inbedding van de samenwerking tussen de stad als rijke leeromgeving en de denkkracht van kennisinstellingen in de curricula in verschillende steden. De kennisregio’s waarmee wordt samengewerkt breiden zich uit en tegelijkertijd wordt de kennisdeling gerichter. Maar de City Deal merkt ook dat het lastig is om de impact goed te meten. De programmamanagers besteden een aanzienlijk deel van hun tijd aan het organiseren van evenementen en het blijkt moeilijk om niet-gesubsidieerde kennissteden aangehaakt te houden. In 2025 zet de City Deal in op borging, via een subsidieregeling, door opgenomen te worden in bestuurlijke akoorden én in instellingsplannen.

City Deal Een Slimme Stad, Zo Doe Je Dat

De City Deal Een Slimme Stad, Zo Doe Je Dat, bevindt zich midden in een transitie van City Deal naar ecosysteem, vertelde projectleider Jan-Willem Wesselink. De City Deal gaat op in het DMI-ecosysteem. Daarmee is de borging een feit. Jan-Willem kijkt ook enthousiast terug naar het evenement AI in de Stad, dat op 12 september in Breda plaatsvond. De City Deal werkt nu toe naar het slotevent op 23 januari én de lancering van het boek ‘Van slimme stad, naar ecosysteem’ waarin de vele instrumenten en opbrengsten van de City Deal de revue passeren en dat tijdens het Slotevent gepresenteerd wordt.

City Deal Impact Ondernemen

Edwin Teljeur schetst hoe er in 2024 stappen zijn gezet bij de implementatie van de zeven thema’s van de City Deal Impact Ondernemen. De themacoördinatoren hebben de thema’s door onderlinge afstemming versterkt en verdiept. Met door de ondersteuning van het kernteeam, droeg dit bij aan de realisatie van o.a. een Sociaal Impact Fonds in Den Haag (met steden als Amsterdam en Utrecht onderweg) een ronde tafelsessie over Impact Meten bij MinEZ, een impactdialoog met ambtenaren van lokale overheden en opname van Impact-thema’s in het beleid van de stad Groningen. Tegelijkertijd liep de City Deal aan tegen de grenzen van het budget. Dat gaat goeddeels naar coördinatoren en het kernteam waardoor er weinig experimenteerruimte overblijft.

In 2025 bereidt de City Deal de afronding in 2026 voor door de zeven thema’s zoveel mogelijk tractie te geven en op zoek te gaan naar solide borging.

Regien van Adrichem vertelt o.a. over de portrettenreeks die de City Deal Energieke Wijken, Duurzaam en Sociaal liet optekenen. Foto: Martijn Cooijmans

City Deal Energieke Wijken, Duurzaam en Sociaal

Ook deze deal werkt toe naar een afronding. De slotbijeenkomst vindt op 3 april plaats. De City Deal is tevreden met de Portrettenreeks waarin de nalatenschap van de deal is opgetekend. Mensen die betrokken zijn bij het thema van de deal, brengen hierin verschillende perspectieven samen, van burgers en ambtenaren, bedrijfsleven en overheid. De artikelen zijn op verschillende platforms en in een verzamelbundel onder de aandacht gebracht. Uitdagingen waren er ook, zo bleek het opschalen van kleine VVE’s weerbarstig, evenals het verder brengen van het Dashboard Geldstromen Energieke Wijken binnen gemeentelijke organisaties. Bij de afronding worden lessen getrokken uit de City Deal en worden instrumenten ter beschikking gesteld. Naast evalueren staat ook de borging op het programma, waarbij gekeken wordt naar partners BZK, VRO, NPLB, NPLW en Platform31.

Na al deze successen, uitdagingen en ambities is het hoog tijd voor de verschillende groepen om hun beeldverslag bij te werken én een kopje koffie te drinken. Verfrist keren de deelnemers terug voor de finale van de Jaarparade;

Soms werkt creativiteit op de lachspieren. De laatste hand wordt gelegd aan het beeldverslag. Foto: Martijn Cooijmans

Rode draden Impact Maak- en Meettool

De Impact Maak- en Meettool werd dit jaar ontwikkeld door Agenda Stad en onderzoeker Eva Vermeulen van Platform31. De tool is een jaarlijkse peilstok voor City Deals en biedt enerzijds een reflectie- en leermoment voor dealmakers en projectleiders en is anderzijds een hulpmiddel om meer inzicht te krijgen in de resultaten van City Deals. De eerste jaarlijkse uitvraag onder City Deals heeft onlangs plaatsgevonden en Eva Vermeulen neemt de rode draden die ze heeft afgeleid uit de input met de deelnemers door. Maar niet voordat ze de City Deals bedankt heeft voor het invullen én vraagt hoe degene die het instrument hebben ingevuld dit ervaren hebben.

De signalen zijn erg positief. De vragen zijn concreet, maar wel breed – voor alle City Deals – toepasbaar. Het invullen zet je aan het denken. Het is een reflectiemoment, maar ook een goed gespreksthema binnen de City Deal. De tool kan ook worden ingezet om te monitoren hoe het instrument City Deal ‘door evolueert’. En de vragen helpen om de neiging om snel aannames te doen, te ondervangen.

Wel bleek voor sommigen het invullen een erg tijdrovende klus die meerdere uren vergde. Anderen constateren dat het invullen van de tool vooral goed werkt voor beginnende en afrondende City Deals.

Reflectie op indicatoren

Vervolgens spitst het gesprek zich toe op opvallende patronen per indicator. Bij de indicator Meerwaarde signaleert Eva het verschil tussen output en outcome: het is goed om kritisch naar onszelf te kijken en na te gaan of producten die we opleveren (output) ook daadwerkelijk het doel bereiken dat we er mee voor ogen hebben (outcome). Qua Proces blijkt er goed nagedacht over o.a. de governance, maar zijn City Deals veelal nog wel zoekende hoe ze bestuurders goed kunnen aanhaken. Op Samenwerking – een kernkwaliteit van City Deals – wordt goed gescoord. Wel blijkt er nog veel winst te behalen met een diversere samenstelling van de teams. Opvallend is verder dat juist op de indicator Innovatie met een 7 het laagste cijfer wordt gegeven. Ook blijken er veel verschillende interpretaties van het begrip innovatie te bestaan. Toch investeren een aantal City Deals ook in innovatie, bijvoorbeeld door ontwerpkracht in te zetten. Bij Adaptiviteit zien we veel verschillen in de cijfers. Als risico worden hier personeelswisselingen vaak benoemd. Eenzelfde fluctuatie in cijfers zien we bij Borging. Heet hangijzer is hier vaak de financiering. Eén van de respondenten merkte op “Middelen voor borging zijn voor nu nog een black box”. Uitnodiging aan de City Deals is om elkaar op te zoeken en van elkaar te leren op dit thema.

De uitkomsten worden in de groep besproken. Er is veel herkenning. Waar kunnen we het beter doen? We zien diversiteit en inclusie als belangrijke pijler, maar sturen hierop is lastig omdat je afhankelijk bent van de partners waar je mee werkt. Agenda Stad heeft contact met een stichting waarmee we ervaringsdeskundigen met een migratieachtergrond kunnen betrekken. Meer diversiteit is belangrijk om inzichten die je vanuit een kantoorsituatie niet kunt bedenken te betrekken. De City Deal Fietsen voor Iedereen werkt met ambassadeurs vanuit de doelgroep. Roos Marijnissen van Platform31 vertelt over haar onderneming ErvaringSpreekt, een sprekersbureau dat sprekers levert die persoonlijke ervaring hebben met maatschappelijke onderwerpen als armoede, het hebben van een bi-culturele achtergrond of leven met een beperking. Vaak wordt er, met goede intenties, óver deze mensen gesproken. Dankzij ErvaringSpreekt kunnen deze mensen nu meer betrokken worden bij debatten die hen raken.

Met een dankwoord voor Moniek en Eva die de opbrengsten verzameld hebben én de CoP’ers die de Impact Maak- en Meettool ingevuld hebben, wordt het inhoudelijke gedeelte van de bijeenkomst afgerond en is er ruimte om naar aanleiding van alle gedeelde ervaringen met elkaar door te praten.

Wat een lap tekst hè? Je kunt dit verslag ook als pdf downloaden en nog eens rustig nalezen;

14 bestuurders G4 en G40 bekrachtigen gezamenlijke ambitie tijdens Dag van de Stad

Woningen moeten betaalbaar en duurzaam zijn zodat steden gezond kunnen groeien. Bovendien zullen we een stuk sneller moeten gaan bouwen. En dat kan! Tijdens de Dag van de Stad op 4 november 2024 hebben 14 bestuurders van de G4, G40 en diverse koplopers uit de markt afgesproken om gezamenlijk op te trekken om zich voor te bereiden op wat er uit Europa aan komt. Zij willen deze ambitie begin 2025 officieel bekrachtigen met de ondertekening van de City Deal Toekomstbestendige Gebiedsontwikkeling. De ondertekenaars nodigen alle relevante partijen met ambitie uit om zich hierbij aan te sluiten, zodat de bouw duurzaam kan versnellen. Agenda Stad, onderdeel van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, faciliteert het proces.

De bouwsector bereidt zich voor op de implementatie van nieuwe verplichtingen vanuit de al lopende EU Green Deal en de EU Taxonomy. Deze regels stellen de sector voor de uitdaging om over duurzaamheidsimpact te rapporteren en milieu-impact te verlagen. Gelijktijdig moeten gemeenten de regels begrijpen en vertalen naar de ruimtelijke ordening. Een nauwe samenwerking tussen markt en overheid is cruciaal om in de praktijk effectief de CO2-impact van de bouw te verlagen. Tijdig voorbereiden is essentieel om te kunnen blijven bouwen. De ondertekende intentieverklaring sluit aan bij de doelstelling van het Rijk om jaarlijks 100.000 betaalbare en duurzame woningen te realiseren tot 2030.

City Deal Toekomstbestendige Gebiedsontwikkeling

De 100.000 te bouwen woningen moeten betaalbaar en snel gerealiseerd worden. Bovendien moet de bouwsector voldoen aan de doelen van het Klimaatakkoord van Parijs. De aanwezige bestuurders hebben ervaren dat dat kan. De intentieverklaring benadrukt het belang van directe actie om bouwmethodes en gebiedsontwikkeling te verduurzamen. Dit vraagt om nauwe samenwerking tussen gemeenten en de bouwsector om innovatieve oplossingen te ontwikkelen die de bouw betaalbaar en toekomstbestendig houden.

“De ondertekening van deze intentieverklaring betekent dat we de komende maanden samen het programma voor opschaling gaan vormgeven. Hierin staat snel en betaalbaar bouwen in lijn met de EU Taxonomy centraal. Zodat de markt kan laten zien wat ze kan. Samen kunnen we leren om snel, betaalbaar en binnen de klimaatgrenzen te gaan bouwen”, aldus de ondertekenaars. Het doel is om de City Deal begin 2025 officieel te ondertekenen tijdens de bestuurlijke werkconferentie Duurzaam Doorbouwen. De 14 bestuurders van Rotterdam, Amsterdam, Den Haag, Utrecht, Apeldoorn, Leeuwarden, Doetinchem, Amersfoort, Arnhem, Zwolle, BAM, Heijmans, BPD en Achmea nodigen ambitieuze gemeenten, ontwikkelaars, bouwers, woningcorporaties en andere relevante partijen uit om zich aan te sluiten bij dit initiatief.

Over Agenda Stad

Met Agenda Stad hebben steden en rijksoverheid samen met maatschappelijke partners zich gecommitteerd om groei, leefbaarheid en innovatie in het Nederlandse en Europese stedennetwerk te bevorderen. Dit doet de organisatie door het sluiten van City Deals rond concrete, stedelijke transitie-opgaven. Hierin werken ambitieuze partners uit de steden, publiek en privaat, samen met de rijksoverheid aan nieuwe oplossingen, waarbij bestaande praktijken en financieringsmodellen ter discussie staan.

Wil je meer weten over deze City Deal in verkenning of heb je interesse om aan te sluiten? Neem contact met ons op via postbus.agendastad[@]minbzk.nl.

Gemeenten verwijderen ieder jaar honderdduizenden fietsen die ergens te lang of fout geparkeerd staan. Jaarlijks belanden naar schatting 350.000 fietsen in de fietsdepots. Daarvan worden ruim 100.000 goede fietsen nooit door hun eigenaar opgehaald. City Deal Fietsen voor Iedereen slaat met haar partners de handen ineen om een groter deel van deze fietsen een nieuw leven te geven door ze te schenken aan mensen die zich geen fiets kunnen veroorloven. Dat staat in het vandaag gepresenteerde Weesfietsenplan.

Fiets belangrijk om deel te nemen aan maatschappij

Van de 350.000 fietsen wordt ongeveer 60% opgehaald door de eigenaar. Van de niet opgehaalde fietsen is een deel in te slechte staat om weer gebruikt te worden. Deze worden gerecycled. De resterende ruim 100.000 bruikbare fietsen kunnen worden opgekocht. Zo’n 5 procent hiervan wordt gedoneerd aan (lokale) maatschappelijke doelen. Dat percentage kan – en moet – omhoog, vindt de City Deal.

Staatssecretaris Jansen (Openbaar vervoer en milieu): “Het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat is een van de initiatiefnemers van de City Deal en dan ook groot fan van dit Weesfietsenplan. We staan er niet dagelijks bij stil maar het is niet voor iedereen vanzelfsprekend om een fiets te hebben. Maar een fiets geeft je de vrijheid om goedkoop en gezond naar je werk of school te gaan, of om vrienden en familie op te zoeken. Het helpt daarmee mensen deel te nemen aan de maatschappij.  Met dit initiatief zorgen we dat deze achtergelaten fietsen een mooie tweede leven krijgen in de handen van anderen.”

Weesfietsenplan

De City Deal heeft een verkenning uitgevoerd naar fietsdepots. De belangrijkste conclusie van de verkenning is dat er een grote behoefte is aan donorfietsen voor mensen die zelf geen fiets kunnen betalen maar dat wel willen. Gemeenten benadrukken daarnaast het belang van circulariteit en de kansen die het doneren van fietsen biedt. Het opknappen van weesfietsen, bijvoorbeeld in een sociale werkplaats of leerwerkplaats, zorgt voor werkgelegenheid en het delen van gewilde vakkennis. Het stroomlijnen van ophalen, registeren en uitstromen van fietsen verdient echter aandacht. En daar komt het Weesfietsenplan om de hoek kijken. Uit de verkenning volgen een aantal aanbevelingen voor het vergroten van gedoneerde weesfietsen uit fietsdepots.

Ambassadeurs Weesfietsenplan

Met het Weesfietsenplan committeren de partners in de City Deal zich tot het uitwerken van de kansen en uitdagingen die het onderzoek blootlegt.

“In Maastricht zijn we al enige tijd bezig met het Ambachtscentrum. De resultaten dragen op verschillende wijze bij aan een betere omgeving. Met het opknappen en terug leveren van overbodige fietsen draagt het Ambachtscentrum bij aan circulariteit. Hiermee zetten alle partners samen mooie stappen in een duurzamer Maastricht. Daarnaast zijn mensen bij wie zwerffietsen in de straat staan, blij dat deze worden weggehaald. De mensen die de fietsen repareren zijn blij met hun werkervaringsplaat. En de mensen die vervolgens een fiets ontvangen zijn blij omdat ze op hun fiets kunnen meedoen in de samenleving. Een opeenvolging van voordelen”, aldus wethouder John Aarts van de gemeente Maastricht. “

Jet Boomgaardt, directeur services bij NS: “Een reis maak je vaak niet alleen met de auto, fiets of trein, maar met een combinatie van vervoermiddelen. Bijna 40% van onze reizigers komt met de fiets naar het station. De fiets maakt het reizen met de trein dan ook aantrekkelijker. Voor reizigers is het belangrijk om hun fiets makkelijk en snel te kunnen stallen. Samen met ProRail en gemeenten zetten wij ons in voor nette en toegankelijke fietsenstallingen met zoveel mogelijk beschikbare plekken. Weesfietsen die in de stallingen achterblijven houden onnodig parkeerplekken bezet en dat hindert andere reizigers. Tegelijk kunnen deze fietsen een tweede leven krijgen. We begrijpen dan ook de wens om een herbestemming te vinden voor weesfietsen. ”

“Fietsen is voor iedereen een duurzame en gezonde manier om je te verplaatsen. In Arnhem stimuleren we de fiets bij zoveel mogelijk inwoners. Zo knappen we achtergelaten fietsen op en geven die aan Arnhemmers die geen fiets hebben. Bijvoorbeeld omdat ze die niet kunnen betalen, of zelfs nooit fietsen geleerd hebben. Het Arnhemse fietsdepot AFAC, kringloopwinkel 2Switch, leerwerkbedrijf Scalabikes, Stichting Leergeld en het ANWB Kinderfietsenplan werken samen om de ‘weesfietsen’ op te knappen, zodat ze een tweede leven krijgen. Ook verzorgen we fietslessen voor inwoners die dat nooit geleerd hebben. Hoe mooi is dat! Een fiets biedt vrijheid, iets waar iedereen recht op heeft. Ik ben er trots op dat we als gemeente ons inzetten voor dit doel via de City Deal Fietsen voor Iedereen. Zo maken we Arnhem toegankelijker en duurzamer voor iedereen én helpen we inwoners om beter mee te kunnen doen in de maatschappij”, aldus wethouder Nermina Kundić van de gemeente Arnhem.

Wethouder mobiliteit Arjen Kapteijns van de gemeente Den Haag: “Fietsen biedt niet alleen vrijheid, maar opent ook deuren naar deelname aan de samenleving voor iedereen. Het Weesfietsenplan gaat ons helpen onbenutte fietsen uit onze depots een nieuw leven geven en toegankelijk maken voor degenen die zich geen fiets kunnen veroorloven. Het is onze gezamenlijke verantwoordelijkheid om ervoor te zorgen dat niemand aan de kant blijft staan. Door samen te werken zorgen we voor een inclusieve fietscultuur in Den Haag waar fietsen weer vanzelfsprekend wordt voor iedereen!”

Lees het Weesfietsenplan, de door de City Deal uitgevoerde verkenning van fietsdepots en de managementsamenvatting.

*City Deals zijn samenwerkingsverbanden tussen gemeenten, de rijksoverheid, private partijen, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties. In een City Deal verzamelen de partners zich rond één gezamenlijke maatschappelijke opgave. De opgave staat centraal en partners leren en experimenteren om zo tot inzichten en innovatieve oplossingen te komen. De deelnemende partijen aan de City Deal Fietsen voor Iedereen zijn: Amsterdam, Apeldoorn, Arnhem, Den Haag, Doetinchem, Eindhoven, Enschede, Haarlem, Heerlen, Leeuwarden, Leiden, Maastricht, Rotterdam, Utrecht en Zwolle (gemeenten). De provincies Utrecht en Gelderland en de ministeries van Infrastructuur en Waterstaat, Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en Volksgezondheid, Welzijn en Sport. De andere partners zijn: Nederlandse Spoorwegen, ANWB, BOVAG, Beweegalliantie, Fietsersbond, Platform 31, Stichting Leergeld, Stichting Innovam, Decathlon en Heijmans. City Deals zijn een initiatief van het interbestuurlijke innovatieprogramma Agenda Stad. Volg de City Deal Fietsen voor Iedereen op LinkedIn.

De City Deal Openbare Ruimte heeft de afgelopen drie jaar laten zien hoe cruciaal een integrale aanpak van opgaven is voor de ontwikkeling van leefbare steden. Ontwerpkracht en kennisuitwisseling speelden een centrale rol in de City Deal, inclusief een heuse ateliermeester. ‘Ontwerpers zijn cruciaal om gezamenlijk belangen, knelpunten en kansen inzichtelijk te maken.’ Het succes krijgt een vervolg op een nieuw kennisplatform, dat op de Dag van de Stad wordt gelanceerd.

De keuze voor het gebruik van ontwerpend onderzoek binnen deze City Deal was vanzelfsprekend, vertelt Marleen de Ruiter, kwartiermaker bij de City Deal, werkzaam bij het ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening. Het idee voor de City Deal kwam zelfs voort uit eerdere ontwerpende onderzoeken -zoals die naar een integrale aanpak in wijken. “De belangrijkste les uit dit onderzoek was dat het noodzakelijk is om in die wijken meerdere opgaven tegelijkertijd aan te pakken. Dit is cruciaal om effectief binnen de bestaande ruimte, budgetten en tijd te kunnen werken. Ontwerpers zijn cruciaal om gezamenlijke belangen, knelpunten en kansen inzichtelijk te maken.”

Marleen de Ruiter

Ruimtelijk inzichtelijk

En laten er nou net in de City Deal en de community daaromheen relatief weinig ontwerpers betrokken zijn. Het waren vooral procesmanagers, projectmanagers, techneuten en beheerders, dus mensen vanuit een vrij technisch procesmatig, financiële of juridische achtergrond. “Dat is eigenlijk gek, want juist bij de openbare ruimte zou je ontwerpers verwachten”, gaat De Ruiter verder. “Het gaat altijd over maaiveldinrichting en ‘waar komen de bomen, hoe breed is het plein, waar zit het straatmeubilair?’ Juist nu je merkt dat de opgaven die nu urgent zijn, zoals klimaatadaptatie, de energietransitie, de warmtetransitie, allemaal onderwerpen zijn die in de openbare ruimte een plek moeten krijgen, is de vraag naar ontwerpers groot. Want waar ze samenkomen kom je alleen maar verder als je het ruimtelijk inzichtelijk kunt maken. En daar heb je die ontwerpende blik en die verbeelding echt voor nodig. Alleen dan zie je de gezamenlijke belangen, knelpunten en kansen bij elkaar.”

Ateliermeester

Om de zes ontwikkelteams binnen de City Deal, die elk een eigen aspect onderzochten van de bovengronds én ondergrondse openbare ruimte, te helpen ging Thijs van Spaandonk het laatste anderhalf jaar van de City Deal aan de slag als ateliermeester. Van Spaandonk, architect en medeoprichter van Bright, een research & development laboratorium voor onze leefomgeving, ontdekte en bewaakte als ateliermeester de rode raad in de verschillende ontwikkelteams. Daarnaast bleef hij het belang van een integrale aanpak van de openbare ruimte onder de aandacht brengen. “Mijn rol was om het samenhangende verhaal te creëren en een bredere visie op de stad te ontwikkelen. Wat is het integrale verhaal dat we proberen te vertellen? Waarom is die integrale aanpak in de openbare ruimte nou zo belangrijk? Waar bestaat die dan uit? Wat bedoel je dan precies met integraal? Wie moet er iets mee?”

De komst van de ateliermeester was ook echt nodig, vult De Ruiter aan: “Zelfs in de City Deal merkte je dat we het thema met werklijnen en ontwikkelteams alweer in stukjes gingen opknippen. Dat is ook normaal, want je kan niet aan alles tegelijkertijd werken. Maar op een gegeven moment wil je dat alles weer bij elkaar wordt gebracht. En dat doe je het liefst zo beeldend mogelijk. Dat werkt beter dan een nota schrijven. Visuele representatie speelt dan ook een belangrijke rol, en dat is waar de ateliermeester in beeld komt. Hij helpt om ideeën en oplossingen tastbaar te maken, en is bij uitstek de persoon die alles bij elkaar brengt en gezamenlijk de denkkracht organiseert.”

Thijs van Spaandonk (Foto: Wijnand van Til)

Eén grote spaghettisoep in de grond

Een van de inzichten die naar voren kwam door de ontwerpkracht in de City Deal, is de complexiteit van de ondergrondse infrastructuur. De Ruiter en Van Spaandonk beschrijven hoe Bright in staat was om deze complexiteit inzichtelijk te maken. Door het visueel weer te geven, konden ze betere gesprekken voeren met bestuurders en andere betrokkenen. Het idee was om niet alleen juridische documenten te presenteren, maar om het verhaal toegankelijker te maken. De Ruiter: “Bright heeft toen voor ons inzichtelijk gemaakt wat er eigenlijk in de ondergrond is gebeurd door de jaren heen; doordat er steeds systemen bijkomen is in de ondergrond een soort spaghettisoep van allerlei kabels en leidingen ontstaan. Ze hebben laten zien dat de regelgeving eigenlijk nooit op de goede manier is meegegroeid. Wat betekent dat voor de verschillende manieren van de stad ontwikkelen? Door het mooi inzichtelijk te maken, konden we het verhaal opeens wel goed vertellen  richting bestuurders en buitenwereld.”

Experts vanuit de gemeenten

Wat de City Deal vooral succesvol maakte, gaat Van Spaandonk verder, was de betrokkenheid en praktische samenwerking van experts vanuit de twaalf gemeenten. “Die vonden elkaar in het uitwisselen van kennis en best practices. Deze uitwisseling heeft echt geleid tot nieuwe inzichten en verbeterde aanpakken, en intensieve samenwerking. Wij hoefden dat proces alleen maar te faciliteren. Het ging vaak om zulke complexe opgaven dat we de experts niet inhoudelijk hoefden te ondersteunen, maar ons konden concentreren op onderzoekend optreden, de belangen bij elkaar brengen en daar vervolgens de rode draden uit halen.”

Nieuw platform voor integrale samenwerking

De succesvolle uitwisseling van kennis uit de City Deal krijgt nu een vervolg op het platform ISOR (Integrale Samenwerking Openbare Ruimte), dat op 4 november wordt gepresenteerd op de Dag van de Stad. “Het is zo belangrijk dat we een platform hebben waar we deze kennis kunnen samenbrengen.”, stelt De Ruiter. “Er zijn veel departementen betrokken bij de openbare ruimte en we willen niet dat gemeenten telkens weer ergens anders moeten aankloppen.”

Het platform ISOR biedt gemeenten een plek om hun kennis te delen en het organiseert korte, actiegerichte sprints om nieuwe kennis te ontwikkelen. Ook vind je informatie in de vorm van een e-learnings, webinars of workshops. “Hier kunnen mensen terecht met al hun vragen in de openbare ruimte, juist als die niet sectoraal zijn, maar integraal,” voegt Van Spaandonk toe.

Ontwerpkracht heeft zich dus echt bewezen in de City Deal Openbare Ruimte. Van Spaandonk gelooft dat het ook in andere, toekomstige City Deals een belangrijke rol kan spelen en niet alleen als er een ruimtelijke component bij komt kijken. “Verbeeldingskracht helpt om concrete plekken en gevolgen van bepaalde doelen zichtbaar te maken,” zegt hij. “Dit helpt om de dialoog te bevorderen en om sneller tot actie over te gaan.”

Hoe hou je binnensteden leefbaar voor inwoners, en aantrekkelijk voor ondernemers? De complexe vraagstukken in onze binnensteden vragen om een hele andere manier van denken. Daarom heeft programma coördinator, én aanjager van de City Deal Dynamische Binnensteden, Jos Sentel, sinds de start vorig jaar zomer de hulp ingeschakeld van creatief strateeg Jurian Strik.

Strik werkt al langer voor Agenda Stad en verschillende City Deals. Creatieve strategie komt in de beleidswereld nog niet veel voor, legt hij uit. “Goed vooraf nadenken hoe je ontwerpt of innoveert gebeurt weinig. Ik heb gemerkt dat het toch vaak draait om meegaan met de wind die op dat moment waait. Dan helpt het   wanneer je even op de pauzeknop drukt en samen nadenkt over hoe ontwerpers zo goed mogelijk kunnen aansluiten.”

Anders denken

Ook Sentel zelf is geen onbekende met ontwerpdenken. “Ik kom uit de vastgoedwereld en projectontwikkeling en daar wordt gelukkig in toenemende mate aan conceptontwikkeling gedaan, ook een soort creatieve strategie voor een gebouw of gebied. Een City Deal is een project van lange adem dus loont het de moeite om   goed en zorgvuldig na te denken over wat de kern wordt van het project. Daarom wilden wij    graag met Jurian aan de slag. We willen dingen echt anders gaan aanpakken, nieuwe inzichten proberen te ontwikkelen waarmee beleidsambtenaren bekende problemen op een andere manier kunnen oplossen en onderzoeken wat de opmaat kan zijn voor beter beleid.”

Jos Sentel, projectleider van de City Deal Dynamische Binnensteden

De City Deal werkt via vier verschillende thema’s met eigen doelstellingen en ambities. Die hebben we vertaald naar 13 concrete projecten waaraan we nu werken. De creatieve strategie moet ambtenaren en andere deelnemers in de City Deal meekrijgen in een nieuwe manier van denken, legt Sentel uit. “Mensen moeten wel leren denken langs andere lijnen, anders krijg je vernieuwing of innovatie die nodig is in deze City Deal niet van de kant. Het is een reflex in beleidsland wanneer iets onbekend is om maar weer een onderzoek bij een bureau uit te zetten Daarbij raakt echter de ‘waarom’-vraag steeds verder uit beeld.”

Ontwerpkracht krijgt vorm

De ontwerpkracht krijgt op drie manieren vorm in de City Deal, legt Strik uit. “De eerste is in het zogeheten motorblok van de City Deal. Samen met Jos en het programmateam denken we na over hoe we innoveren vanzelfsprekend kunnen maken in de City Deal. Hoe kunnen we het zo organiseren dat het voor werkgroepen aantrekkelijk is om te experimenteren?”

De tweede vorm is meer op werkgroepniveau in de 13 projecten. Daar komen de deelnemers bij elkaar om echt aan de slag te gaan binnen een bepaald thema. Strik: “Ze hebben daarbij vaak hulp nodig in de vorm van creatieve werksessies om op een andere manier naar een vraagstuk te leren kijken. Vaak is er ongelooflijk veel kennis in die werkgroepen. Mensen kennen een vraagstuk van voor tot achter. In de werksessies is het de bedoeling om niet die kennis alleen maar uit te wisselen, maar ook te gebruiken om echt tot nieuwe inzichten te komen.”

Een derde manier waarop ontwerpkracht in de City Deal vorm krijgt is door de buitenruimte op te zoeken, gaat Strik verder. “We vragen enkele ontwerpers om vanuit hun bestaande ontwerppraktijk mee te denken over de dynamiek van de binnenstad. Een van de ontwerpers waar me mee werken is Yuri Veerman, die in zijn werk op een visuele manier de rol van vastgoed in de stad onderzoekt.”

Speculatie-koekjes. Een voorbeeld van een ontwerp van Yuri Veerman

Woonruimte boven winkels

De eerste bijeenkomst waar ontwerpkracht centraal stond, vond plaats op het Drive Festival tijdens de Dutch Design Week in oktober 2023. Daar organiseerden Sentel en Strik namens de City Deal een workshop rond het actuele    thema: Hoe kunnen we leegstaande ruimtes boven winkels in de grotere binnensteden benutten? Er ligt namelijk een enorm potentieel in die ruimtes met oog op de woningnood in ons land. “Op dit moment zouden er wel 70.000 woningen kunnen worden gerealiseerd boven winkels in de binnensteden, stelt Sentel. Ware het niet dat wet- en regelgeving in de weg zit.”

“Het is een hardnekkig probleem waar we het al dertig jaar over hebben. De ruimtes boven winkels blijven maar leegstaan. Het huidige beleid biedt geen mogelijkheden om die ruimtes om te zetten naar bijvoorbeeld woonruimte.   De ruimtes voldoen bijvoorbeeld niet aan   bestemmingsplannen of de juiste vergunningen, omdat ze geen toegang hebben via de achterkant of zijkant, of niet voldoen niet aan de minimale oppervlakte. Dan wordt al snel gezegd dat het niet kan. Vaak genoeg begint een volgende ambtenaar weer opnieuw om te bedenken hoe dit vraagstuk op te lossen. Meestal met een onderzoek naar de situatie. In de workshop wilden we dat anders doen; verder gaan. We begonnen met de vraag: Wat weten we al, wat is er in de afgelopen 25 jaar gedaan en bedacht om dit probleem aan te pakken? En hoe kunnen we al deze kennis en ervaring nu gebruiken als bouwstenen voor nieuwe ontwerpoplossingen?”

Met de uitkomsten van de workshop hoopt Sentel breder in de City Deal een doorbraak te forceren. “Hoe mooi zou het zijn als we met ontwerpkracht en door op een andere manier naar de vraagstelling te kijken deze impasse kunnen doorbreken en een innovatie weten te realiseren, waardoor er uiteindelijk een generieke aanpak ontstaat voor meer steden?”

Experimenteren met besluitvorming

Een ander project waar ontwerpkracht belang heeft is het project ‘Efficiënte aanpak transformatie binnensteden’. “Daarin ligt de vraag vanuit gemeenten   om na te denken over hoe zij het proces rond bestemmingsplannen op een betere manier kunnen organiseren”, legt Strik uit. “Hoe kunnen gemeentenop een andere manier tot een besluit   komen, waarbij ook minderheidsstemmen in de stad een kans krijgen? Ik heb gemeenten voorbeelden laten zien van hoe ontwerpers en kunstenaars een creatieve en experimentele invulling geven aan besluitvorming. Met als oproep om experimenten in de eigen stad en gemeentelijke organisatie aan te gaan, in plaats van een extern bureau inhuren dat vaak in abstracte termen uitlegt hoe het zou kunnen.”

Hans Hemmert, Level (1997) heeft schoenen ontworpen waardoor iedereen even lang is, een mooi voorbeeld van hoe een level playing field er uit kan zien.

Sentel: “Wat we zo min mogelijk willen, zijn meer rapportages, onderzoeken of inventarisaties. Daar hebben we wel genoeg van. Het bieden van andere perspectieven, het opleveren van iets anders dan een standaard rapport en dat kunnen schetsen via bijvoorbeeld serious gaming of verhalen is volgens mij heel belangrijk. We moeten veel meer verschillende belanghebbenden bij de binnenstad het verhaal laten vertellen, dus niet alleen retailers, beleidsambtenaren en vastgoedbedrijven, maar ook inwoners, kunstenaars, daklozen, vluchtelingen.”

Van vergadertafel naar ontwerptafel

De andere manier van denken die hoort bij ontwerpkracht is overigens niet meteen voor iedereen geschikt, legt Sentel uit. “Even pas op de plaats maken vraagt reflectie, parallelle schakelingen in je hoofd en de verwarring toelaten. Bij sommigen kan dat leiden tot een lichte vorm van paniek of wanhoop. Zorg ervoor dat je die mensen niet kwijtraakt, maar geef ook aandacht aan hun zorgen.  Inzet van ontwerpkracht kost tijd en vraagt uithoudingsvermogen.  kent die plaatjes wel van heel erg grillig, steeds minder grillig tot op een gegeven moment je wel in een rustiger vaarwater en een bepaalde lijn komt.  Zo kan het met ontwerpkracht ook gaan. .”

Ontwerper Jurian Strik

Een andere uitdaging is om de juiste timing te vinden, vult Strik aan. “Als je te snel wilt, is er nog geen eigenaarschap bij een werkgroep, is er nog geen draagvlak of zijn ideeën nog niet op elkaar afgestemd. Dan kan een ontwerpinitiatief losgezongen blijven. Aan de andere kant als je te lang wacht kan een briefing helemaal dichtslibben allerlei wensen, verwachtingen en randvoorwaarden. Dat houdt de creativiteit weer tegen.”

Begin daarom klein, adviseert Strik. “Organiseer een ontwerpsessie van een paar uur en kijk wat je ervan vindt. Denk dan eens goed na of er in je vraagstuk ruimte is voor een ontwerper. Het uiteindelijke doel is wat mij betreft om de City Deals van de vergadertafel af te halen en aan de ontwerptafel te krijgen, zodat de betrokken partijen daar samen met de inhoud aan de slag kunnen gaan.”

Dit is een interview uit een drieluik over Ontwerpkracht. Lees meer over het Loket Ontwerpkracht van Agenda Stad. Geïnteresseerd in het toepassen van ontwerpkracht? Op de Dag van de Stad op 4 november in Apeldoorn, kun je weer deelnemen aan een aantal Ontwerpateliers. Schrijf je snel in!

Lees meer over de City Deal Dynamische binnensteden op Citydealbinnensteden.nl.

Nederland is trots op zijn historische grachten. Mensen over de hele wereld komen om ze te bewonderen. Onze trekpleisters zijn alleen steeds vaker overbelast en in verouderde staat. Hoe behouden we de grachten en zorgen we voor veilige bruggen en kades? En hoe koppelen we dit aan opgaven zoals het vergroenen van steden, de energietransitie en toekomstbestendig waterbeheer? De City Deal Tijdloze Grachten en haar partners slaan de handen ineen voor een integrale aanpak.

Op woensdag 25 september tijdens de Vakbeurs Openbare Ruimte ondertekenden 17 partijen* officieel de City Deal Tijdloze Grachten.

Functie van Nederlandse grachten

Grachten werden vroeger niet alleen aangelegd om overtollig water af te voeren bij plotselinge waterstijgingen. In steden als Utrecht en Leiden dienden ze als verdedigingslinie. In de 17e eeuw werden grachten zelfs ingezet voor logistiek. Tegenwoordig hoeven steden niet meer te worden verdedigd door brede grachten en varen er voornamelijk rondvaart- en vrijetijdsboten.

Waarom de City Deal Tijdloze Grachten

Grachten zijn belangrijk in de strijd tegen wateroverlast, hebben een cultuurhistorische functie en dragen bij aan een positieve beleving van de openbare ruimte. Maar onze grachten, kades, werfkelders, bruggen en sluizen raken verouderd, in slechte staat en zijn overbelast. Ook ontbreekt kennis over de daadwerkelijke staat en is er behoefte aan meer duurzame herstelmethodes. Aan de hand van een praatplaat is schematisch in kaart gebracht welke opgaven gekoppeld zouden kunnen worden tijdens onderhoudswerkzaamheden. Van groen en energietransitie tot waterbeheer en ondergrond. De City Deal Tijdloze Grachten werkt vanaf 25 september met het Rijk en gemeenten zoals Utrecht, Amsterdam, Den Haag en Leiden om de historische centra van Nederlandse binnensteden op integrale wijze leefbaar en veilig te houden. Voor nu en de generaties die volgen.

Hoe gaat de City Deal Tijdloze Grachten dit doen?

De City Deal Tijdloze Grachten werkt met haar partners aan een structurele samenwerking en aan nieuwe standaard die bruikbaar is voor alle steden met grachten. Dit wordt opgepakt in vier werklijnen. Hier wordt uitgewerkt hoe we de agenda’s en neuzen dezelfde kant op krijgen, de juiste expertise inwinnen en keuzes maken voor renovatie en onderhoud, opgaven effectief aan elkaar koppelen. Deze nieuwe methode wordt vervolgens uitgebouwd  naar een landelijke standaard. Lees hier meer informatie over de vier werklijnen.

Agenda Stad

De City Deals zijn onderdeel van Agenda Stad, het interbestuurlijke programma waarin steden, maatschappelijke partners en Rijksoverheid samenwerken aan het versterken van de innovatie van Nederlandse steden.

*De huidige partners zijn: Utrecht, Amsterdam, Den Haag, Leiden, Den Bosch, Dordrecht, Delft, AMS Institute, Platform BiKa, CROW, TKI Bouw en Techniek, Saxion Hogeschool, DHM, Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK), Ministerie van Infrastructuur & Waterstaat en Rijkswaterstaat (I&W en RWS), Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (OCW en RCE), Ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (VRO). Ook is er een klankbordgroep van gemeenten die niet actief deelnemen, maar wel reflecteren op ontwikkelingen en wie de toekomstige gebruikers zullen zijn.

Benieuwd naar de presentaties of lees je dit verslag liever als pdf? Zie de links onderaan dit artikel.

Op dinsdag 10 september kwam het Agenda Stad-netwerk bijeen in café Kaapse Kaap in de Rotterdamse wijk Katendrecht om de City Deal Impact Ondernemen in de schijnwerpers te zetten op een inspirerende én relevante locatie. Want Kaapse Kaap is één van de locaties van impactonderneming Kaapse Brouwers, die volop gebruikmaakt van het lokale talent in Katendrecht. Maar de nadere kennismaking met deze ondernemer, was niet het enige dat op het programma stond op deze rijk gevulde CoP-dag.

Nadat dagvoorzitters Annemiek van Tol en Janneke ten Kate van Platform31 het gezelschap welkom hadden geheten, nam programmamanager Koen Haer ons mee in de laatste ontwikkelingen van Agenda Stad. Hij vertelde over de verschillende initiatieven onder de noemer ‘het jaar van de evaluatie’, zoals de Impact Maak- en Meettool en het PBL-onderzoek waar deze dag uitgebreid bij stilgestaan wordt, maar ook de bundel over dynamisch samenwerken die nu onder regie van onze CXO Suzanne Potjer wordt samengesteld. Ook blikte Koen vooruit op de ondertekening van de 32^ste City Deal, Tijdloze Grachten, tijdens het Future Green Cities-congres in Utrecht op 25 september en natuurlijk op de Dag van de Stad op 4 november. Tot slot kon hij meedelen dat de minister Agenda Stad in de begroting voor de komende jaren heeft opgenomen, waardoor we ons innovatieve werk voorlopig vol enthousiasme kunnen doorzetten. Vervolgens was de beurt aan projectleider Eva Vermeulen van Platform31 en Moniek Peen van Agenda Stad om de circa 25 aanwezigen bij te praten over de Impact Maak- en Meettool.

Tijdens de vorige CoP-bijeenkomst in juni werd al uitgebreid stilgestaan bij de Impact Maak- en Meettool en haalde Eva feedback op bij dealmakers en projectleiders. De tool biedt hen enerzijds een jaarlijks ‘reflectie- en leermoment’ om bij te kunnen sturen in de deal en helpt City Deals en Agenda Stad anderzijds om meer inzicht te krijgen in de resultaten. Eva vertelde dat de input van de vorige sessie verwerkt is en tot aanscherpingen heeft geleid. Ze toonde de interactieve pdf die in ontwikkeling is om de input voor de tool mee op te halen. Daarnaast wordt er een beknopte vragenlijst ontwikkeld die ook eenvoudig aan partners kan worden doorgestuurd. De tool zal in oktober beschikbaar zijn zodat alle dealmakers en projectleiders deze kunnen invullen. De resultaten worden geanalyseerd en tijdens de CoP van 19 november gepresenteerd, dus noteer deze datum vast in je agenda!

Transformatief beleid

Onderzoekers Eva Kunseler van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) en Rosa Spruit van het Athena Instituut van de Vrije Universiteit Amsterdam gaven vervolgens een toelichting op hun onderzoek naar Transformatief Beleid, waarin Agenda Stad een belangrijke casus is. Veel uitdagingen van deze tijd vragen om een andere manier van denken, doen en organiseren van het Rijk, maar de kennis en kunde hierover staat nog in de kinderschoenen. Daarom wil PBL wetenschappelijke en praktische kennis over transformatief beleid ontwikkelen, o.a. door de uitdagingen die dit beleid met zich meebrengt – en de strategieën om dit te ondervangen – te inventariseren.

PBL onderzoekt onder andere de transformatieve werking van Agenda Stad: hoe kunnen deals als basis dienen voor maatschappelijke verandering én beleidsinnovaties. Voor Agenda Stad is het onderzoek tevens een belangrijk evaluatiemoment. Eva en Rosa lichtten de workshop toe die ze vandaag verzorgen. Die laat de deelnemers in gesprek gaan over transformatieve aspecten van hun werk en biedt PBL tegelijkertijd waardevolle input voor hun onderzoek. We zoomen vandaag in op twee verschillende paradoxen. De eerste paradox is dat Agenda Stad heeft ervaren dat het voordelen biedt om soms in de politieke luwte te opereren. Tegelijkertijd zouden ‘politieke schijnwerpers’ ook voordelen – én uitdagingen – met zich meebrengen. Wat zijn de voor- en nadelen van beide en welke strategieën kunnen we inzetten om de voordelen van beide te benutten? Want, zo vertelden Eva en Rosa: zowel volledig in de luwte staan als volledig in de schijnwerpers, zijn risicovol, dus het devies luidt: balanceren!

De tweede paradox gaat over de rol die City Deals vervullen om lokale oplossingen te creëren. Door te experimenteren en kennis uit te wisselen, kunnen gemeenten concrete opgaven effectiever het hoofd bieden. Dit is een belangrijk doel van City Deals. Tegelijkertijd is het voor de zichtbaarheid en impact van Agenda Stad ook belangrijk dat met City Deals wordt aangesloten bij actuele beleidsagenda’s.

De deelnemers gingen in twee groepen uiteen en inventariseerden eerst de kansen en risico’s bij elke zijde van de paradox. In de groep die zich boog over ‘luwte vs schijnwerpers’, werd onder andere geopperd dat opereren in de luwte leidt tot: minder druk, meer experimenteerruimte, meer focus op inhoud en minder afbreukrisico. Tegelijkertijd ben je minder zichtbaar en kan het moeilijker zijn om partijen mee te krijgen. Ook kun je met je partners meer vanuit een ‘bubbel’ opereren. Voordelen van de politieke spotlights zijn dat er soms meer inzet is op het slagen van experimenten en het borgen van resultaten. Er is meer stimulans om randvoorwaarden te creëren en verantwoording af te leggen en het draagt bij aan de geloofwaardigheid binnen het departement. Maar op de loer ligt tevens dat het bestaansrecht in gevaar komt door een grotere bewijslast, de afweging tussen standpunten en belangen complexer is en er minder vrijheid is om te experimenteren. Strategieën die vervolgens genoemd werden om risico’s te ondervangen, waren onder andere het scheppen van voorwaarden voor experimenteerruimte en ruimte voor gemeenten in je borgingsstrategie om zelf te bepalen waar de ‘luwte’ en waar de ‘schijnwerpers’ voor hen lokaal het beste werken. Ook nauwere samenwerking met de beleidscollega’s die intern de politieke dossiers beheren, werd geopperd.

Afb.1. Lokale oplossingen creëren of beleidsagenda’s dienen? Eva Kunseler peilt de groep (Foto Paul Tolenaar)

In de tweede groep werden verschillende voordelen opgesomd van het creëren van lokale oplossingen, zoals: snelheid, het creëren van ideale experimenten voor opschaling, de kans om thema’s aan de lokale economie te koppelen, zichtbaarheid en tastbaarheid en draagvlak en eigenaarschap. Valkuilen kunnen zijn: capaciteit, de vraag wat ‘lokaal’ is (er kunnen spelers ‘buiten de boot’ vallen), de verwachting bij lokale partijen dat ze ‘veel krijgen’ en de pilot paradox (factoren die bijdragen aan intern succes, kunnen soms de kans op deelbaarheid en schaalbaarheid verkleinen).

Wanneer de focus meer op het bedienen van beleidsagenda’s ligt, kun je systeemveranderingen mogelijk maken en is er meer politiek commitment. Opgaven worden beter geagendeerd en er is vaak meer budget. Tegelijkertijd kan de aanpak dan ook erg ‘top-down’ en generaliserend zijn. Er is meer risico op concurrentie en bovenmatig ‘polderen’ ligt op de loer.

Om de risico’s te ondervangen en de gulden middenweg te benaderen, zou er meer een leercultuur moeten ontstaan bij beleidsagenda’s (“aanpassen en bijsturen mag!”), de focus zou meer op de samenwerking moeten liggen en lokale ervaringsdeskundigen moeten beter geconsulteerd worden (“niet invullen voor een ander”).

Beide groepen produceerden een rijk gevuld matrixbord, bezaaid met kleurrijke strategieën op post-it briefjes. Rosa en Eva bedankten de deelnemers voor het bevlogen gesprek en de input en gaven aan dat ze de input zullen verwerken en de opbrengsten zullen delen. Op de Dag van de Stad op 4 november in Apeldoorn, zal PBL een vervolgsessie verzorgen.

Impact ondernemen

Vervolgens is het woord aan projectleider Edwin Teljeur van de City Deal Impact Ondernemen, op wiens initiatief we vandaag te gast zijn in Rotterdam en bij de impact ondernemers van Kaapse Kaap. Hij introduceerde de City Deal Impact Ondernemen bij de deelnemers en vertelde hoe hij het stokje overnam als projectleider toen de deal al twee jaar onderweg was. Vanuit zijn bedrijf Wijzijnmeo bracht Edwin al 10 jaar ervaring als impact ondernemer mee, maar in de City Deal was hij eerst even zoekende naar zijn rol. Nu, 2,5 jaar later, vindt hij het jammer dat de City Deal eindigt. Impact ondernemingen zijn bedrijven die zich richten op het creëren van maatschappelijke waarde, náást financiële winst. Bekende voorbeelden zijn Tony Chocolonely en Tommy Tomato, dat gezonde schoolmaaltijden verzorgt én inmiddels ook sterk inzet op arbeidsparticipatie. Aan de hand van een model van maatschappelijke vs financiële waarde, toonde Edwin aan dat er een glijdende schaal is van goededoelenorganisatie naar regulier bedrijf.

Edwin lichtte de zeven thema’s van de City Deal toe, dat zijn:

1. Impact ondernemen zichtbaar maken
2. Impactfinanciering
3. Regionale impactnetwerken versterken en verbinden met reguliere MKB-netwerken
4. MKB impactvol werken
5. Impactvol inkopen door overheden
6. Impact ondernemerschap opnemen in onderwijscurricula
7. Beleid en ontwikkeling

Hij vertelde onder andere dat overheden met hun inkoopkracht een grote stimulans kunnen zijn voor impact ondernemen. Door werkdruk en onbekendheid worden oude aanbiedingsteksten helaas vaak gekopieerd, waardoor kansen gemist worden. Edwin is trots op het opnemen van impact ondernemerschap in onderwijscurricula, omdat de aandacht voor impact ondernemen hierdoor geborgd is, ook wanneer de deal is afgerond.

Afb.2. Edwin Teljeur over de City Deal Impact Ondernemen (Foto Paul Tolenaar)

Afsluitend betoogde Edwin dat samenwerking nodig is voor maximale impact. En dit vraagt dat we onze kwetsbaarheid durven tonen. Daarom rondt Edwin af met een kwetsbare vraag aan de deelnemers. Hij constateert dat de City Deal bestuurlijk draagvlak mist en dat het dus niet lukt om als City Deal en dealmaker de juiste personen bij overheden te bereiken en motiveren.

De vraag van Edwin, waar na de lunch uitgebreider bij stilgestaan zou worden, luidde: Hoe komt het instrument City Deal het best tot zijn recht? (Als activistisch en agenderend instrument dat leidt tot systeemveranderingen? Of als faciliterend instrument dat het netwerk bedient en daarmee leidt tot innovatie?)

Na een heerlijke lunch en frisse neus in Katendrecht, vertelde initiatiefnemer Tsjomme Zijlstra van Kaapse Brouwers hoe hij als masterstudent Filosofie in een Londense bar werkte en geïnteresseerd raakte in ‘craft beers’. Terug in Rotterdam begon hij in 2014 met het brouwen van bier in de Fenixloodsen op Katendrecht. Inmiddels wordt het bier gebrouwen in een productiebrouwerij aan de Keiweg en bevinden we ons vandaag in de ‘Tap Room’ van de brouwerij. Tsjomme vertelde dat een ‘korte keten’ en een goede relatie met de buurt vanaf het begin belangrijk waren. Via de Wijknetwerker in Katendrecht, kwam hij meer in contact met buurtbewoners en kon hij lokale bewoners aan een baan helpen. Hoewel dat soms tot een ‘clash in culturen leidde’, leerden Tsjomme en zijn compagnons zo de wijk wel goed kennen. De betrokkenheid bij de wijk was voor hem ‘vanzelfsprekend’. Toen het bedrijf in 2022 in contact kwam met het Sociaal Impact Fonds Rotterdam, werd er echter pas serieus ingezet op een structuur voor impact ondernemen. Tsjomme wil het programma dat rond die structuur is opgezet ook graag delen met andere horecaondernemers. De structuur helpt om de impact te meten. Zo krijgen medewerkers jaarlijks een vragenlijst waarop ze aangeven wat ze geleerd hebben en nog willen leren.

Afb.3. Tsjomme Zijlstra vertelt hoe Kaapse Brouwers aansluiting vond bij de wijk

Tsjomme vindt dat grote brouwers in Nederland meer het voorbeeld van een bedrijf als Guinness kunnen volgen, dat nog altijd veel doet voor en verweven is met Dublin. Hij heeft goede banden met de gemeente, maar vindt het ook lastig dat de overheid meerdere gezichten heeft: het ene moment spart hij constructief met ambtenaren over sociaal ondernemerschap en op het andere moment komt de gemeente langs voor een terrasinspectie. Ook vindt hij de Belastingdienst behoorlijk star voor kleine ondernemers die het na COVID al zwaar hebben, terwijl multinationals soms juist ontzien worden.

Activistisch of faciliterend?

Nadat Tsjomme wat vragen van deelnemers beantwoord had, was het de beurt aan Sarah Muller en Laura Termeer die namens Het Groene Brein een drietal prikkelende stellingen voorlegden. De deelnemers gaan in groepen uiteen, gebaseerd op hun ‘rol’: dealmaker, projectleider of anderszins betrokken om te discussiëren over de stellingen:

• De dealmaker moet vooral activistisch en agenderend zijn of faciliterend en programmatisch
• De projectleider moet vooral activistisch en agenderend zijn of faciliterend en programmatisch
• De City Deal zélf moet vooral activistisch en agenderend zijn of faciliterend en programmatisch

In de groep projectleiders werd onder andere gezegd dat het belangrijk is om ‘olifanten in de kamer’ te kunnen benoemen, zoals departementen die niet actief deelnemen in een deal. Een projectleider vulde aan dat het ook daarom belangrijk is om vooraf de verwachtingen over ieders rol en betrokkenheid in een deal uit te spreken. De dealmakers bespraken dat elke dealmaker, net als iedere projectleider, zijn of haar eigen stijl heeft. Daarnaast is je rolopvatting afhankelijk van je situatie. De groep van overige betrokkenen meende dat beide, zowel het activisme als het faciliterende, nodig zijn. Iemand wierp op: “Je hebt functioneel activisme nodig, de ene keer is dat bij iemand met je vuist op tafel slaan, op het andere moment is dat een opiniestuk laten schrijven in de krant.”

Afb. 4. Projectleiders (zonder olifant).

Terug bij de plenaire bespreking, praatten we in de vorm van een keukentafelgesprek door over de stellingen en de kwetsbare vraag van Edwin, waar deze nauw op aansluiten. Edwin licht toe dat BZK deelneemt aan de City Deal, maar dat er geen contactpersoon is bij beleid. Dat is problematisch. Tegelijkertijd waren er wisselingen bij de dealmakers, waardoor hij begrijpt dat het hen tijd kost om relaties binnen het departement op te bouwen. Ook nieuwe collega’s bij Agenda Stad merkten op dat het vaak makkelijker is ‘extern’ relaties op te bouwen dan binnen het departement. Die ‘nieuwigheid’ helpt hen echter om naïef intern de hulpvraag te stellen. Een van de nieuwe dealmakers vond dat ‘activistisch vs faciliterend’ een ‘schijntegenstelling’ is. “Het is contextueel en mensenwerk. Je moet weten welke stijl je moet gebruiken om beweging te houden.”

Afb.5. Goede gesprekken aan een bonte keukentafel

Een van de projectleiders zei dat je beter van ‘activerend’ dan ‘activistisch’ kunt spreken. “Soms speel ik met mijn dealmaker een ‘good cop / bad cop’-rol. Belangrijkste is dat je iémand voor je hebt en dat is een zoektocht, ook voor dealmakers: wie is de juiste persoon bij een departement die erover gaat?”

Een derde projectleider vulde aan dat de belangrijkste kwaliteit van dealmakers volgens hem de rol van ‘oliemannetje’ is. “De kern van de rol van Agenda Stad is niet activeren of programmeren, maar wat ertussen zit, die oliemannetjesrol.”

Volgens programmamanager Agenda Stad Koen Haer heeft het team na de verkiezingen eerst even moeten herijken, maar blijkt uit de 32 gesloten deals wel dat er veel contacten zijn binnen de departementen. Gespreksleider Annemiek vatte samen dat de vraag ‘wanneer escaleer je’ voor dealmakers wellicht goed is om mee te nemen. Koen vulde aan dat escalatie Agenda Stad soms juist ook helpt om intern de directeur te betrekken en zichtbaar te zijn.

Met dit mooie en openhartige keukentafelgesprek, werd het inhoudelijke gedeelte van deze Community of Practice-dag afgerond. Voor degenen die het druilerige weer wilden trotseren, had Tim Rolandus van Platform31 nog een mooie uitsmijter: een wandeling door Katendrecht. Hij stond stil bij het Deliplein, een voormalige tippelzone die nu een levendig plein vol horeca is, mede door de gentrificatie die door Kaapse Brouwers is ingezet.

Afb.6. Gelegenheidsgids Tim Rolandus over het roemruchte verleden van het Deliplein.

Daarna liepen we langs Café Belvédère, een ontmoetingsplek in en voor de wijk, waar ook voor en door mensen uit de wijk gekookt wordt. De route werd vervolgd door het park Kaapbos, waar de historische architectuur en moderne nieuwbouw samenkomen, om uit de komen bij de SS Rotterdam, het voormalige cruiseschip dat nu een nieuwe ontmoetingsplek is. Tot slot wandelden we langs Bakkerswerkplaats Wij Zijn Rotterdam, een impactondernemer die mensen een kans geeft die in een reguliere werkomgeving niet goed meekomen. De bakker illustreert mooi de strekking van de CoP-dag; dat impact ondernemers een belangrijke motor zijn voor de wijk en dat we nu als CoP-netwerk met eigen ogen hebben kunnen zien hoe zij door de buurt te betrekken een belangrijke bijdrage hebben geleverd aan het transformeren van een kansarmere wijk tot een gebied dat ‘hip en happening’ is.

Afb.7. Met de watertaxi van Kaapse Kaap naar Kaapse Wil’ns

De dag wordt na een rit in de watertaxi afgerond in de vestiging Kaapse Wil’ns van de Kaapse Brouwers.

Bekijk de presentaties

• Impact Maak- en Meettool, Update CoP 10 september (Eva Vermeulen en Moniek Peen)
• Presentatie Onderzoek Transformatieve Overheid, Workshop PBL/VU (Rosa Spruit en Eva Kunseler)
• Presentatie City Deal Impact Ondernemen (Edwin Teljeur)

Lees of download dit verslag in pdf-formaat.