Op donderdag 13 juli heeft minister Hanke Bruins Slot van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties de Tweede Kamer geïnformeerd over de voortgang van het interbestuurlijke programma Agenda Stad.

In de voortgangsbrief schetst de minister dat de maatschappelijke uitdagingen waar Nederland voor staat, in toenemende mate vragen om samenwerking over organisatiegrenzen heen, en om een overheid die responsief is en praktijkervaringen betrekt in de beleidsvorming. Dit is onderdeel van de kabinetsopgave om het openbaar bestuur te versterken. Agenda Stad levert hieraan een bijdrage door met City Deals en sinds dit jaar ook met een Town Deal, innovatie en kennisdeling tussen overheden, bedrijven, maatschappelijke organisaties en kennisinstellingen te stimuleren.

City Deals kunnen kwetsbaar zijn omdat de netwerkkracht afhankelijk is van relaties en personen en omdat nieuw ontgonnen beleidsinnovaties niet altijd eenvoudig in de bestaande praktijk van beleidskaders opgenomen kunnen worden.

Dertig City Deals

Sinds de start van Agenda Stad zijn inmiddels 30 City Deals gesloten. De dertigste deal, Dynamische Binnensteden: regie op transformatie, werd onlangs, op 14 juni ondertekend. Bij de vorige voortgangsbrief van 5 maart 2020, stond de teller nog op 20. Inmiddels zijn 17 City Deals afgerond. Bovendien zijn er nog drie deals in verkenning: Fietsen, Gezonde & Gelukkige Steden en Bruisende Kades.

Doel is om met City Deals impact te hebben op beleidsprogramma’s, wet- en regelgevingstrajecten of nieuwe financieringsmodellen. In de brief noemt de minister voorbeelden hiervan, zoals de City Deal Binnenstedelijk Bouwen en Transformatie die een impuls gaf aan de woningbouw, de City Deal Ruimte voor Lopen die eraan bijdraagt dat loopbeleid onderdeel wordt van de mobiliteitsvisie van het Rijk en de City Deal Elektrische deelmobiliteit die is opgeschaald tot een Nationaal Samenwerkingsprogramma Deelmobiliteit waarvoor het kabinet 20 miljoen euro heeft vrijgemaakt.

Toolbox City Deals gelanceerd

De minister meldt ook een aantal nieuwe mijlpalen van Agenda Stad. Zo kondigt ze de Toolbox van City Deals aan die inmiddels te vinden is via Agendastad.nl. De Toolbox is een omvangrijke database van ruim 70 instrumenten, concrete hulpmiddelen die door City Deals zijn opgeleverd om gemeenten en andere partijen die werken aan thema’s van de deal, te laten profiteren van inzichten die uit de samenwerking zijn voortgekomen.

Ook gaat de minister in op de Dealmakersopleiding die Agenda Stad in samenwerking met het ministerie van LNV en Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) ontwikkelde en waarvan onlangs de derde tranche gestart is. Vanaf deze editie wordt de leergang interdepartementaal aangeboden. Latere tranches zullen ook toegankelijk zijn voor mede-overheden. Zo kunnen meer ambtenaren kennis maken met dealmaken als beleidsinstrument voor vandaag en morgen.

Town Deal Sterke Streken biedt ook kleinere gemeenten agglomeratiekracht

De minister staat uitgebreid stil bij de Town Deal Sterke Streken die in maart van start ging en een belangrijke verbreding vormt voor de focus van Agenda Stad. Waren het voorheen met name G40-steden die door City Deals konden profiteren van agglomeratiekracht, met de Town Deals richt Agenda Stad zich op kleinere, middelgrote en plattelandsgemeenten, op verzoek van de koepels van deze gemeenten.

Nieuwe Partnerschappen voor Europese Agenda Stad

Tot slot staat de minister stil bij de Europese Agenda Stad en het mandaat van de Dutch Urban Envoy dat per 1 juni 2022 verlengd is. Deze speciale stedelijke gezant zal daardoor ook de komende jaren bijdragen aan de rol en positie van steden in Europa. In het New Leipzig Charter en het Ljubljana Agreement is vastgelegd dat de Europese Agenda Stad het centrale forum voor de versterking van de positie van steden in Europa blijft en dat er vier nieuwe Europese Partnerschappen worden gesloten: Greening Cities, Sustainable Tourism, Food en Cities of Equality. De eerste twee daarvan zijn al gestart.

Bij de voortgangsbrief is een bijlage bijgevoegd waarin wordt terug- en vooruitgeblikt. Lees in de bijlage (.pdf) alles over lopende en afgeronde City Deals, de Town Deal, Toolbox én City Deals in verkenning.

Het succes van een City Deal valt of staat met de mensen die eraan werken, zoals de projectleiders, -secretarissen en dealmakers. Zij werken met volle toewijding aan hun opgave. Maar wat hun rol precies is en hoe ze die kunnen invullen, verschilt per deal en is afhankelijk van de context en de fase waarin de deal zich bevindt. Dat maakt het werk uitdagend, maar niet eenvoudig. Een goed – terugkerend – gesprek over rollen en hoe je daarin kunt switchen blijkt onmisbaar.

In de bijeenkomst van de Community of Practice (CoP) bijeenkomst van Agenda Stad op 19 september stond het thema rolbewustzijn centraal. Een groep van zo’n 25 projectleiders en secretarissen van City Deals en hun dealmakers vanuit het ministerie van BZK kwam samen in Den Haag. De aanwezigen deden inspiratie op en deelden ervaringen.

Van guerrilla naar institutie

De werkwijze van Agenda Stad voelde in de beginjaren aan als een guerrillaprogramma: als team  proberen in te breken op bestaande structuren. Niet uit verzet, maar uit noodzaak, omdat huidige complexe opgaven vragen om creatieve aanpakken en nieuwe allianties. Koen Haer, waarnemend Programmamanager Agenda Stad, schetst een beeld van City Dealprofessionals die met één been binnen en een been buiten de gebaande structuren staan. Een positie die ze meer bewegingsruimte en mogelijkheden geeft.

Inmiddels is Agenda Stad getransformeerd naar een meer institutioneel interdepartementaal programma. Met de groei van het aantal City Deals (en dus ook de geldstromen) zijn er verschillende rollen bij gekomen en bestaande rollen gewijzigd. Dat vraagt om inzicht in ieders belangen, in verschillende rollen die passen bij een functie en hoe je daartussen kunt schakelen.

CoP-rede: werken aan perspectief voor steden

De CoP-bijeenkomst in het Haagse hotel Park Centraal krijgt op deze derde dinsdag van september een wat Prinsjesdagachtig karakter. In de statige Laurentinezaal, met de kroonluchters hoog aan het plafond, geeft Koen Haer de aftrap met het voorlezen van de “CoP-rede”.

Hij benoemt het belang van de City Deals, waarin we “werken aan perspectief voor onze steden voor de dag van morgen en de verder weg gelegen toekomst.” Haer onderstreept het doel om “zo goed mogelijk en innovatief met elkaar samen te werken voor een sprankelende toekomst.” De CoP-bijeenkomst over rolbewustzijn laat zien dat professionalisering binnen de City Deals niet stil staat.

Een belangrijke rol voor de dealmakers – als verbindende partij tussen de deals en de ministeries – is dat zij gezamenlijk moeten zorgen dat het gedachtengoed uit en werkwijze van de City Deals na afloop wordt belegd bij de juiste directies. Op die manier kan Agenda Stad belangrijke resultaten uit de deals verankeren in beleid. Zo wist de City Deal Energieke wijken bijvoorbeeld te bereiken dat aanpassing van de ISDE-regeling (Investeringssubsidie duurzame energie en energiebesparing) is opgenomen in een brief aan de Tweede Kamer.

Tips en inzichten

De inspirerende bijeenkomst levert voor de City Dealprofessionals nieuwe inzichten op en bruikbare tips, zowel van externe sprekers als van andere deelnemers. Een overzicht.

Tip: Rolswitchen, of schakelen tussen rollen

Een functie mag dan helder omschreven zijn, dat geldt niet altijd voor je rol. Binnen een functie  moet je als professional kunnen switchen tussen rollen, betoogt Dees van Oosterhout, auteur van het boek ‘Rolswitch, Weer van waarde zijn’.

De realiteit van werken in een complexe professionele omgeving vraagt dat je meerdere keren per dag professioneel tussen rollen switcht. “Een rol is niet statisch. Je kunt denken dat je een procesmanager bent en geen projectleider, maar in de praktijk kun je best allebei deze rollen vertolken”, zegt Van Oosterhout. Mensen kiezen vaak een rol die goed bij hen past. “Maar soms moet je stretchen naar andere rollen die je minder makkelijk afgaan.” Niet makkelijk, volgens Van Oosterhout, maar wel te leren. En meer dan ooit nodig in de huidige arbeidsmarkt.

Inzicht uit de praktijk: Meer coördinator dan projectleider

Bart Stoffels (projectleider City Deal Openbare Ruimte) noemt zichzelf liever programmacoördinator dan projectleider.

De verschillende fasen in mijn werk voor de City Deal vragen verschillende rollen, ook naar en van de mensen om me heen. In de kern is de City Deal een programma, waarin je een samenwerking aangaat tussen partijen. Dat vraagt vooral dat je moet aanjagen, partners in beweging brengen. Zelf moet je dan leunen op de rol van participanten. Als projectleider ben je in die rol dus meer coördinator dan leider van het project.

Tip: Voer het gesprek

Bewustzijn over die verschillende rollen is cruciaal. Maar minstens zo belangrijk is om het gesprek erover aan te gaan. Dat kun je bijvoorbeeld doen met een startgesprek, een strategische verkenning van de opdracht. Zo’n gesprek tussen partijen in een samenwerking helpt om aan de voorkant te zorgen dat je rollen en afspraken over succes goed verankerd hebt. Het gesprek moet dus gaan over méér dan het inhoudelijke vraagstuk van de opgave.

Onderwerpen om ook te bespreken zijn bijvoorbeeld:

• Wie zie ik als mijn opdrachtgever?
• Hoe regelen we de interne verankering: wie is betrokken, hoe gaan we borgen en sturen?
• Gaan we projectmatig, procesmatig of programmatisch werken? Want dat betekent iets voor rolprofessionaliteiten: een procesregisseur doet andere dingen dan een projectleider.
• Hoe ziet het escalatieproces eruit?
• Wat is onze gezamenlijke strategie?
• Wat is het (onbewuste) beeld van succes?
• Wat hebben we aan het einde van de deal bereikt?

Voer dit gesprek in de eerste plaats met het kernteam: dealmaker, projectleider, secretaris en communicatie-expert. Maar aangezien het opdrachtgeverschap bij City Deals niet is belegd bij één partij, is het belangrijk om de samenwerkingspartners in de deal te betrekken bij een vervolggesprek.

Inzicht uit de psychologie: De bril van het systeem

“Wij leven in de wereld en de wereld leeft in ons”, houdt Ewoud Dekker, psychotherapeut en systeemtherapeut de toehoorders van de CoP voor. Waarmee hij bedoelt dat wij ons gedrag vormgeven en interpreteren afhankelijk van de context, en dat wij tegelijkertijd deel uitmaken van die context: wij vormen met elkaar een systeem, waarin alles met elkaar samenhangt. Ook Dekker ziet dat mensen continu switchen tussen rollen, niet alleen professioneel, maar ook privé.

Je bent moeder, partner, projectleider. Ieder mens vervult meerdere rollen, dat zit in onze natuur.

Een belangrijk uitgangspunt is volgens Dekker om je af te vragen in welke rol je een bepaalde situatie aangaat. “Zodat je je doel kan bereiken zonder dat het negatief voelt voor jezelf.”

Tip: elke fase vraagt wat anders

Verschillende fases in een deal vragen andere rollen van projectleiders. Het begint met ontwikkelen en doordenken, verschuift dan naar bouwen en netwerken en vervolgt met een doe-fase. Elke fase vraagt andere competenties. Oók van partners. Maak dus ook je partners en deelnemers in de deal rolbewust en bewust van welke competenties op welk moment nodig zijn. Vraag je steeds af of je nog met de juiste mensen om tafel zit voor de betreffende fase. Overigens kan ook een stuurgroep verschillende rollen invullen. Maak dus vooraf duidelijk wat de City Deal van een stuurgroep verlangt.

Overigens geldt dit ook voor de rol van projectsecretaris: ook die varieert per moment in de deal, maar bovendien ook per duo met de projectleider. Nodig elkaar daarom uit om uit te zoomen en rollen te expliciteren, los van de inhoud van het werk en de uitwisseling over praktische zaken. De CoP-bijeenkomst leidde overigens meteen tot de praktische afspraak dat de projectsecretarissen structureel een intervisiegroep gaan vormen.

En dan zijn er nog de impliciete rollen

De boodschap tijdens deze CoP om vooral met elkaar te spreken over rollen, is wel duidelijk. Wie doet wat, hoe werk je samen, wat verwachten we van elkaar? Het advies is om dat gesprek minstens een of twee keer per jaar te doen. Realiseer je daarbij dat er naast de formele en beschreven rollen ook allerlei impliciete rollen zijn. Mensen pakken dingen op die niet formeel bij hun rol horen, maar die wel belangrijk zijn voor het succes van resultaten. Ook dit vraagt aandacht in een gesprek. Cruciaal hierbij is vertrouwen en inzicht in elkaars belangen. Werken aan een City Deal is werken in een ecosysteem. Hoe gezonder dat systeem – hoe opener we zijn over rollen -, hoe effectiever en makkelijker we resultaten kunnen boeken.

Borgen en opschalen van de impact van City Deals. Dat is geen kwestie van copy-paste, maar van een goed begrip van wat impact nu eigenlijk is en van het bewust en vroegtijdig opschaling organiseren. De deelnemers van de Community of Practice voor City Deals kregen uitleg van Jacqueline Scheidsbach van het Impact Centre Erasmus en van Wouter Kersten van Platform31. Over weerstand, profijtgroepen, diversiteit en zachte waarden.

Op 5 maart 2024 zijn vertegenwoordigers van City Deals en Town Deals in Amersfoort voor de Community of Practice (CoP) van Agenda Stad. Het voormalige ketelhuis van de Prodent-tandpastafabriek is nu een aangename plek voor een CoP-bijeenkomst. De beide hoogwaardige en informatiedichte presentaties worden – in het kader van een beetje druk van de ketel – afgewisseld met praktische werkvormen: de kennis meteen toepassen op je eigen City Deal.

Het Prodent-fabrieksterrein – het voormalige ketelhuis ligt onder de hoge schoorsteen.

Evalueren en leren

Na een inleiding door dagvoorzitter Vera Beuzenberg geeft Koen Haer een korte update over Agenda Stad: personele wisselingen, afgeronde, doorstartende en nieuwe City Deals en verkenningen. Angélique Boel vertelt over 2024, het jaar van de evaluatie van Agenda Stad. Onafhankelijk onderzoek naar de opbrengsten van Agenda Stad wordt daarin gecombineerd met reflecteren en leren op City Dealniveau. Het Planbureau voor de Leefomgeving onderzoekt Agenda Stad in een case study en er wordt gewerkt aan een bundel met essays van wetenschappers. Om evalueren en leren meer deel te maken van de praktijk in City Deals wordt een monitoring-tool ontwikkeld.

‘Zachte’ waarde is ook hard

Jacqueline Scheidsbach is Executive Director bij Impact Centre Erasmus. Dit expertisecentrum doet onderzoek naar impact en slaat een brug tussen wetenschap en praktijk. Het voert in opdracht complexe impactmetingen uit en vergroot de capaciteit van organisaties om op impact te sturen.

Jacqueline Scheidsbach van Impact Centre Erasmus geeft uitleg over de weg van maatschappelijke ambities naar echt impact maken.

Volgens Scheidsbach begint impact maken met je eigen ‘waarom?’-vraag. De waarde in bedrijven is in 50 jaar verschoven van voornamelijk ‘harde waarde’ naar ‘zachte waarde’; van spullen en machines naar sociaal kapitaal en licenties. Veel ‘zacht’ kapitaal is dat alleen maar op het eerste gezicht. Scheidsbach noemt ze pre-financieel; ze lijken niet in geld uit te drukken, maar dat worden ze wel. Ze geeft het voorbeeld van dieselgate bij Volkswagen, waar de ethische waarde van verlies van vertrouwen het bedrijf veel geld heeft gekost. Milieu is een ander voorbeeld. Bedrijven hebben minder waarde in de boeken als hun activiteiten milieuschade veroorzaken. Chemours moet als verantwoordelijke voor PFAS-vervuiling veel geld uitgeven aan het schoonmaken van tuintjes. De waarde van de aandelen van het moederbedrijf zijn met 35% gedaald.

 Van ambitie naar impact

Om vat te krijgen op impact gebruikt Scheidsbach de impact-waardeketen. Impact is dan het additionele effect – positief en negatief – van jouw organisatie op de maatschappij, op de economische, milieu- en sociale dimensie. Je komt van het antwoord op de ‘waarom?’-vraag (je missie, ambitie)  in vier stappen bij impact. Ambitie > beleid & strategie > implementatie > output > impact. Output zijn telbare resultaten van je activiteiten (bijvoorbeeld 100 gezinnen hebben een training over voedingssupplementen gevolgd). Impact behelst effecten op de lange termijn, het behalen van je ambitie (in dit voorbeeld: de gezinnen weten hoe ze voedingssupplementen moeten gebruiken en handelen daarnaar). De stap van output naar impact is geen kwestie van 1 + 1 = 2. Het is de kunst om te begrijpen welke aannames je doet als je van output ook impact verwacht (bijvoorbeeld: de training was op het goede niveau en de gezinnen onthouden het).

Tussendoor doen de deelnemers aan de CoP een oefening, waarbij kritisch naar de ambities van de City Deals gekeken werd. Grote ambities als ‘gelijke kansen voor iedereen’ en ‘versterken van kennisverbinding in de stad’ vragen om concrete invulling. Vragen als ‘waaruit zal voortgang of succes blijken?’ en ‘welke niet-financiële verantwoording verwacht je bij deze ambitie?’ helpen daarbij. In de discussie is men het erover eens dat City Deals hun impact vaak pas maken enige tijd nadat deze is afgesloten. Dit onderstreept uiteindelijk vooral het belang van bewust impact plannen en borgen.

Met andere ogen naar je eigen en andermans ambities kijken: concreet genoeg?

Vier fasen van impactvol veranderen

De mensen die voordeel zouden moeten hebben van je impact, noemt Scheidsbach niet de doelgroep, maar de profijtgroep. Om impact te maken is het belangrijk dat je die groep erbij betrekt. Co-creëren met de profijtgroep is deel van het continu leren, experimenteren en doorzetten dat past bij een proces van verandering. Scheidsbach ziet vier fases in het toewerken naar impact:

1. Verkennen en ontwerpen: wat zijn de juiste dingen om te doen?
2. Aanjagen en implementeren: doen we de juiste dingen?
3. Leren en verbeteren: doen we nog altijd de juiste dingen, doen we dingen juist en hoe verloopt de samenwerking?
4. Borgen: hoe behouden we het effect? Opschalen, repliceren of stoppen?

 Vind de werkzame elementen!

Voor zowel borgen als opschalen heeft Scheidsbach een interessante tip: zoek naar werkzame elementen. Werkzame elementen zijn goede voorspellers van langetermijn-impact. Ze geeft als voorbeeld de casus Maatschappelijke Diensttijd, waar jongeren ervaring opdoen met vrijwilligerswerk. Met als ambitie dat ze dat na de diensttijd blijven doen. Dat werkt, blijkt uit de praktijk en wetenschappelijk onderzoek. Maar alleen onder voorwaarde dat het een positieve ervaring is voor de jongeren en dat ze waardering krijgen. Waardering is een werkzaam element dat output (zoveel jongeren hebben diensttijd gedaan) koppelt aan impact (ze blijven vrijwilligerswerk doen) en zal helpen bij succesvolle borging en opschaling.

Opschalen van impact is een keuze

Bij de vorige Community of Practice in november 2023 is geïnventariseerd wat deelnemers ervan verwachten. Behalve de al genoemde ‘zelf met de kennis aan de slag’ kwam men uit op meer verdieping – en daarmee op CoP-bijeenkomsten die langer duren dan een kleine middag. Na een kennisintensieve ochtend en lichte lunch ging de verdieping dan ook verder – nu met opschalingsexpert Wouter Kersten en, voor de bijbehorende ‘zelf aan de slag’-werkvorm, Janneke ten Kate van Platform31.

Wouter Kersten van Platform31: “Om op te schalen moet je zorgen voor diversiteit.”

Kersten pakt door op de boodschap van de ochtend: opschalen van impact is een keuze; daar kun je naartoe werken. De kern van zijn verhaal is, dat succesvolle opschaling wordt geboren aan het begin, niet aan het eind van een veranderingsproces. Een goede manier om later klaar te zijn voor opschalen is om in een vroeg stadium te zorgen voor diversiteit. Diversiteit in situaties waarin je experimenteert; diversiteit in doelgroepen; diversiteit in wensen en belangen en diversiteit in omgevingsfactoren.

Korte video over belemmeringen en tips bij opschalen:

Experimenteren met opschaling in het achterhoofd

Kersten gebruikt het voorbeeld van de nieuwe City Deal Fietsen voor iedereen: diversiteit in belangen zou je terug kunnen vinden in het belang voor binnenstedelijk woon-werkverkeer (snelheid, weinig stoplichten) en het belang van gezinnen met kinderen (lage snelheden). Dan is het zaak niet één use case te optimaliseren. Werken aan lokale casussen met in het achterhoofd een systeemdoorbraak is eigen aan City Deals. Houd daarbij ook de (latere) opschaling in het achterhoofd, aldus Kersten. Het betrekken van de ‘profijtgroep’ is een verstandige manier om gedeelde belangen te formuleren en daarmee een groter scala aan toekomstige situaties af te dekken.

Partijen die deelnemen in een City Deal vallen vaak niet samen met de partijen die bij opschaling een (belangrijke) rol kunnen spelen. Kersten beargumenteert dat het vroeg betrekken van opschaalpartners op korte termijn wat lastiger is, maar de uiteindelijke impact zal vergroten. Dat geldt zeker ook voor partijen die weerstand bieden.

Levendige discussie en eye openers bij het uitwerken van opschalingskansen voor City Deals.

Zoek enthousiasme, maar betrek ook de weerstand

In groepen met City Deals in dezelfde fase (start, lopend, eind) gaan de deelnemers aan de slag met een inventarisatie van redenen voor opschaling, van ingebouwde diversiteit en van stakeholders en mogelijke opschalingspartners. Dat levert in de groepen levendige discussies op. Eén inzicht wordt plenair gedeeld: de grondhouding van City Deals is om met welwillende partijen meters te maken. We zoeken vaak enthousiasme op, maar moeten nu ook de bravoure hebben om anderen te overtuigen die er met weerstand in zitten. Wetend dat je niet-mede-ondertekenaars goed kunt meenemen. Niet als partner, maar wel omdat ze relevant zijn in het ecosysteem dat je in beweging wilt brengen. Kersten onderstreept dat je voor je gewenste impact uiteindelijk met al die partijen aan tafel moet, anders heb je drie jaar later een probleem.

De CoP wordt afgesloten met de boodschap dat Platform31 City Deals kan helpen met opschalingsvraagstukken – in een vroeg of laat stadium. Wouter Kersten heeft een menu van opschalingstools en ondersteuning in de aanbieding. Als je daarvan gebruik wilt maken, neem dan contact op met je dealmaker of met [email protected]

Een verandering van de subsidieregels zodat bewoners ontzorgd worden; studenten die trots vertellen dat zij met hun kennis bijdragen aan hun eigen stad; mooie een-tweetjes tussen steden en rijk voor gezond voedsel – tijdens de Community of Practice (CoP)-bijeenkomst voor City Deals op 23 november keken deelnemers graag terug op mooie successen van het afgelopen jaar. Ook was de opzet van de CoP zelf onderwerp van een creatieve ontwerpsessie.

Behalve over successen werd er openhartig gesproken over tegenslagen en over gemaakte fouten. Lastig op te vangen verloop van mensen, te snel gaan in de ogen van partners, toezeggen om in drie jaar klaar te zijn: de openheid werkte inspirerend. Bij die inspiratie hielp ook de ruimte waarin de bijeenkomst was: de zwart-gele hangar op het voormalige Haagse PTT-terrein en nu het domein van de visueel-denkers van Buro BRAND.

Jaar van evaluatie

Agenda Stad organiseert de CoP drie of vier keer per jaar om onderling leren tussen City Deals te bevorderen. Koen Haer van Agenda Stad ziet een mooie nieuwe ontwikkeling afgelopen jaar: de Town Deal, waarin de City Dealmethode toegepast wordt op niet-stedelijke gemeenten. Hij verwacht dat de lessen van de huidige Town Deal het instrument zullen scherpen en dat in de toekomst meer Town Deals gesloten kunnen worden. Haer kondigt ook aan dat 2024 een jaar van evaluatie zal zijn; vanuit meerdere invalshoeken zullen de methoden en resultaten van de City Deals doorgelicht worden.

Jaarparade: opbouwen

Tijdens de Community of Practice-jaarparade vertellen elf projectleiders, -secretarissen en dealmakers over hun City Deals. Voor een aantal recent opgestarte City Deals is meteen het grootste succes dát de City Deal (CD) het afgelopen jaar is begonnen. Bijvoorbeeld de CD Fietsen voor Iedereen, die tijdens de Dag van de Stad begin oktober is ondertekend. Projectleider Monique Verhoef vertelt over opstart-uitdagingen zoals de vaststelling dat gemeenten behoefte hebben aan uitvoerings-capaciteit; een praktisch probleem waarvoor meteen extra budget is gezocht en gevonden.

Monique Verhoef: we moeten aan de slag met fietsen toegankelijk maken voor meer mensen.

Jos Sentel, projectleider van de CD Dynamische Binnensteden, die in juni dit jaar is ondertekend, merkt dat het lastig is dat dat mensen die een andere uitdaging aangaan soms een voortrekkersrol hadden die moeilijk gemist kan worden in de fase van opbouwen van de coalitie. Des te positiever is dan ook dat hij ziet dat het netwerk en het commitment groeit: ook vanuit vastgoedondernemers – belangrijke partners voor deze CD – begint actieve interesse te komen.

Jaarparade: resultaten

City Deals die al wat langer bezig zijn, kunnen voor het afgelopen jaar indrukwekkende resultaten melden. De CD Energieke Wijken, Duurzaam en Sociaal, zo vertelt projectleider Regien van Adrichem, heeft één van de sterke punten van de City Dealaanpak verzilverd: zorgen voor impact voor bewoners door het creëren van doorbraken in wet- en regelgeving. Per 1 januari is er op voorspraak van de City Deal een wijziging in aanvragen voor de Investeringssubsidie duurzame energie en energiebesparing (ISDE). Gemeentes mogen die nu aanvragen en de bewoners financieel ontzorgen.

Roy Tomeij (CD Lokale Weerbaarheid Cybercrime) vertelt over succesvol borgen van resultaten.

De sterke samenwerking met ministeries werpt ook haar vruchten af bij de CD Gezonde en Duurzame Voedselomgeving. Programmamanager Huibert de Leede vertelt hoe steden op de rijksoverheid vooruitliepen om gezond en duurzaam voedsel te stimuleren, maar dat na actief agenderen in ‘Den Haag’ er nu een mooi een-tweetje ontstaat tussen Rijk en de steden. De steden experimenteren en als ze tegen grenzen aanlopen is dat een extra argument om met landelijke oplossingen te komen.

Jan-Willem Wesselink is projectleider van de City Deals Slimme Stad en Slim Maatwerk. De CD Slimme Stad is aangehaakt bij Dutch Metropolitan Innovation (DMI). De ontwikkelde toolbox voor democratisch en slim omgaan met digitalisering heeft daar een thuis gevonden. Nu wordt met DMI gewerkt aan standaardisatie, zodat er een stelsel van afspraken komt en een level playing field waarop zich een markt kan ontwikkelen. Bij CD Slim Maatwerk – meer op het sociale domein gericht – is de uitdaging om niet te ver op de troepen vooruit te lopen.

Jaarparade: borgen en opschalen

Een succesvolle City Deal bouwt niet alleen een actief netwerk, maar zorgt ook dat de ontwikkelde kennis geborgd wordt en opgeschaald, zodat oplossingen en instrumenten beschikbaar zijn voor partners buiten de City Deal. Roy Tomeij van CD Lokale Weerbaarheid Cybercrime ziet als grootste succes dat de CD bestuurlijk draagvlak heeft georganiseerd voor de derde tranche in de City Deal: na implementeren en innoveren wordt nu ingezet op borgen. Alle relevante partijen, ministeries, banken, politie enzovoort, zijn aangehaakt. Uitdaging is nu om de kennis en tools bij natuurlijke partners te beleggen.

Farida Polsbroek beantwoordt vragen over Impact Ondernemen.

De City Deal Kennis Maken wil grootschalig organiseren dat onderzoekers, docenten en studenten ingezet worden om maatschappelijke opgaven aan te pakken. Na 6 jaar komt die grootschaligheid in zicht, vertellen projectleiders Roselinde Wijnands en Christiaan Seemann. Een groot succes was de pot van 5 miljoen voor projecten in dit kader, waar zo veel goede projectvoorstellen op kwamen, dat er geld bij is gezocht – en gevonden. Een groot klein succes was het moment waarop tijdens een bijeenkomst een van de betrokken leerlingen enthousiast vertelde over het kunnen leveren van een bijdrage aan de stad waar hij woont.

Projectsecretaris Iris Visser van CD Ruimte voor Lopen werkt met de partners aan een breed gedragen nationaal masterplan als afsluiting – en borging – van deze City Deal. De CD Openbare Ruimte is ook in de afrondende fase – al ziet projectleider Bart Stoffels dat de destijds toegezegde looptijd van 3 jaar aan de korte kant is. Er is nog tijd om te borgen; onder andere door de integrale-aanpaklessen van de City Deal te integreren in lokale programma’s.

Dat drie jaar kort is, erkennen ook dealmaker Farida Polsbroek en communicatie-adviseur Jan Bockma van de CD Impact Ondernemen. Voor hen reden om te streven naar verlenging van twee jaar. Met een indrukwekkend aantal van 100 partners en een groeiende gereedschapskist voor zowel ondernemers, overheden als financiers begint het gewenste ecosysteem voor impact-ondernemen vorm te krijgen.

Agenda Stadsbus en andere bouwstenen

Jurian Strik, creatief strateeg, leidt aan het einde van CoP-middag een ontwerpsessie met als onderwerp de Community of Practice zelf. In een omgeving die creativiteit bevordert – met tekeningen op de muur, praatplaten, oproepen om visueel te denken en knutselspullen bij de hand – gaan de deelnemers in groepen aan de slag. De vragen: moeten we doorgaan met de CoP, hoe zou de CoP moeten werken, welke bouwstenen zou je willen zien?

Op schoolreisje met de AgendaStadsbus?

Na een half uurtje wordt het prikbord volgehangen met woorden, ideeën en natuurlijk beelden. Een opvallende is de ‘Agenda Stadsbus’, met de oproep: “uit de bubble, in de bus” om langs te gaan waar de ‘impact’ gemaakt wordt: de plekken dus waar concrete verbeteringen voor bewoners te vinden zijn. Ook een heus hamburgermodel – mogelijk opgepikt tijdens een eerdere CoP, met een pleidooi voor segmenteren naar fase en rollen tijdens de CoP. Kritische vrienden, City Deals voor dummies, experts van buiten de bubbel, netwerkverbreding: deze en nog meer inbreng leidde tot levendige discussie. Het antwoord op de vraag ‘moeten we doorgaan?’ was duidelijk, de organisatoren hebben voor de volgende keer nog scherper hoe.

De tijdens de middag gevonden dwarsverbanden en overlappingen tussen City Deals worden beklonken tijdens de afsluitende borrel – een bouwsteen die onder het kopje ‘netwerk’ volgens de deelnemers niet mag ontbreken.

Creatief in een creatieve omgeving: wat is je ideale CoP?

Ontwerp is overal. Zichtbaar, zoals in gebruiksvoorwerpen en kunst, maar óók onzichtbaar. Neem het werk van projectleiders van City Deals. Zij komen, door mensen bij elkaar te brengen, tot innovatieve oplossingen voor de complexe opgaven in de dagelijkse praktijk van gemeenten. Ontwerpkracht kan bij uitstek helpen om samen aan de slag te gaan met maatschappelijke vraagstukken. Het draait hierbij om 3 V’s: verbeelden, verbinden en verinnerlijken.

Tijdens de Community of Practice (CoP) bijeenkomst van Agenda Stad op 8 juni stond de ontwerpkracht van City Deals centraal. Zo’n 25 deelnemers, waaronder dealmakers en projectleiders van City Deals kwamen vanuit heel Nederland samen in Eindhoven. Daar namen collega’s van de City Deal Circulair en Conceptueel Bouwen de deelnemers mee in de ontwerpkracht van deze City Deal. Onderdeel van het programma was een werkbezoek aan Living LAB 040. Een bijzondere plek waar bottom-up innovatie en systeemverandering elkaar versterken en inspireren.

Kijken naar vraagstukken door de lens van ontwerp

De ontvangst is in Radio Royaal, voorheen de machinekamer die de Philipsfabrieken op het industrieterrein Strijp-S van energie voorzag. In de industriële sfeer van het restaurant – de machines staan er nog – is de ontwerpkracht van Philips’ bloei-jaren nog voelbaar. Een goed gekozen locatie voor de bijeenkomst, legt Dirk Spannenburg (hoofd afdeling Regio en Leefbaarheid bij het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties) uit.  Hij voegt toe: “Ontwerpkracht staat symbool voor hoe we in de City Deals te werk willen gaan. We willen door de lens van ontwerp kijken naar onze uitdagingen in de praktijk.”

Dirk Spannenburg verwelkomt de CoP-leden in Eindhoven. Foto’s: Paul Tolenaar

Creatief strateeg en ontwerper Jurian Strik, nauw betrokken bij de CoP en Loket Ontwerpkracht, zoomt in op de betekenis van ontwerp en de meerwaarde ervan voor de City Deals. Ontwerp is overal – zichtbaar en onzichtbaar, betoogt Strik. Lampen, stoelen, machines, het is eenvoudig aan te wijzen wat allemaal ontworpen is. Maar ook de niet-zichtbare dingen in de zaal zijn ontworpen, zo stelt hij met de deelnemers vast: Agenda Stad, de sfeer, de bijeenkomst en de CoP. Niet met katoen, ijzerdraad en glas, zoals het werk van de inspirerende ontwerper Giacommo Balla, die alles in zijn huis zelf maakte, zegt Strik. De niet-zichtbare dingen ontwerp je met mensen, ideeën en creativiteit. Kortom, met ontwerpkracht. Bij de excursie naar Living LAB 040 komen beide terug, belooft Strik: “Dat wat tastbaar is, zoals de fysieke experimenteerplek, maar ook dat wat minder zichtbaar is: het bij elkaar brengen van partijen en komen tot innovatieve oplossingen. Dit gebeurt bij uitstek ook in City Deals.”

Jurian Strik over de meerwaarde van ontwerpkracht

Verbeelden, verbinden, verinnerlijken

Projectleider Gertjan de Werk neemt de deelnemers mee in de rol van ontwerp binnen de City Deal Circulair en Conceptueel Bouwen. Hier zetten ze ontwerpen, een middel om doelen te bereiken, op twee manieren in: om te verbeelden en om te verbinden. Verbeelden is belangrijk om te inspireren, maar ook om ervoor te zorgen dat iedereen letterlijk hetzelfde beeld voor ogen heeft. “Het beeld dat je kiest is dus heel bepalend om te weten waar je het over hebt. Daarover kun je vervolgens het goede gesprek met elkaar voeren. Verbinden dus.”

Gertjan de Werk over de rol van ontwerp binnen de City Deal Circulair en Conceptueel Bouwen

Op deze manier heeft zijn team, met behulp van een praatplaat, eerst de kernopgave van de City Deal benoemd. Vervolgens hebben ze daarmee honderdvijftig partijen in beweging gekregen om samen te werken aan een stevige ambitie voor biobased industrieel bouwen. “We wilden in alle gemeenten commitment van afdelingen Wonen én Circulair. Maar daar spreken ze heel verschillende talen.” De kracht van ontwerpen is volgens Gertjan dat het mensen van allerlei achtergronden in staat stelt om een probleem of een aanpak écht voor je te zien. Te beleven, voelen, ruiken. “Je maakt het je eigen. En dan wil je er ook mee aan de slag.”

Dat vraagt om een volgende stap, waar ontwerpen ook een krachtige tool voor kan zijn: verinnerlijken, wat gaat over het implementeren van afspraken en samenwerking in organisaties. Gertjan raadt gemeenten aan om hiervoor gebruik te maken van een routekaart, waarop je aangeeft wat je intern wil organiseren. “Zorg dat je de mensen die je aan het werk wil zetten de tools geeft die ze nodig hebben. En blijf met ze in gesprek.”

Living LAB 040: innovatie middels het Hamburgermodel

Na deze inspirerende sessie is het tijd voor een excursie naar Living LAB 040, om de kracht van ontwerpen in de praktijk te zien. Living LAB 040 is een initiatief van Jos Lichtenberg en Monique Donker, om de stad van morgen opnieuw uit te vinden; duurzaam, gezond en betaalbaar. Het is een bijzondere locatie in een nieuwbouwwijk, beschikbaar gesteld door de gemeente Eindhoven, die ruimte biedt aan tijdelijk wonen in proefwoningen. Diverse marktpartijen bouwen hier woningen om innovatieve oplossingen te ontwikkelen. Dit leidt niet alleen tot nieuwe bouwconcepten, maar ook tot nieuwe financieringsconstructies om die tijdelijke woningen te kunnen financieren.

CoP’ers bewonderen de tijdelijke woonruimte

Het Living Lab werkt volgens het zogenoemde Hamburgermodel, leggen de initiatiefnemers uit: De experimenten worden deels bottum-up, vanuit een goed idee, uitgevoerd. Deze experimenten vormen de onderkant van de hamburger. Experimenten geïnitieerd vanuit strategie en visie op de stad van morgen, vormen de bovenkant van de hamburger. In het midden bevindt zich de burger. Die dient immers centraal te staan.

Living LAB 040

Denken in metaforen en de kracht van beeld

Na een geanimeerde lunch bij Radio Royaal die door veel deelnemers wordt aangegrepen om bij te praten en ervaringen te delen, vervolgen de deelnemers het middagprogramma in workshops. Hier gaan ze aan de slag om zelf de kracht van denken in metaforen en de kracht van beeld en ontwerp te ervaren. Het leidt tot mooie uitspraken over wat ontwerpkracht voor de deelnemers betekent, zoals ‘uit de comfortzone’, ‘nieuwe perspectieven toevoegen’ en ‘helemaal uitzoomen of inzoomen’. Er blijkt bij de City Deals ook al het nodige te gebeuren op ontwerpgebied. ‘Design thinkingsessies’, ‘serious games’ en ‘ateliers achter de voordeur’ zijn enkele van diverse voorbeelden die deelnemers noemen.

Bijpraten tijdens de lunch

De deelnemers duiken ook nog wat dieper in het Hamburgermodel. De opdracht is om zelf een ‘Ideale Hamburgerdeal ‘te ontwerpen. Inmiddels borrelt de creativiteit volop. De sessie leidt tot creatieve aanpakken als de Happy Deal, de Burgerbeweging en Dealmakersaus voor op de hamburger.

Duidelijker kan de boodschap aan het eind van deze inspirerende dag niet zijn. Ontwerpkracht helpt om met beeld richting te geven, en om het gesprek te voeren vanuit creativiteit en innovatie. Het gaat over de kracht van ervaren – zien, proeven, voelen – die aanspoort om in actie te komen. Voor de deelnemers zit de actie erop. Zij sluiten de dag af met een zomerse borrel.

Complexe maatschappelijke problemen, zoals klimaatverandering, schuldenproblematiek, armoede en helaas ook ondermijnende criminaliteit zijn vraagstukken die niet door één overheidsorganisatie in z’n eentje kunnen worden opgelost. Daarvoor is interbestuurlijke samenwerking nodig. Om deze interbestuurlijke samenwerking op gang te krijgen is er geïnvesteerd in zogeheten City Deals. Een van die City Deals is de City Deal Zicht op Ondermijning (ZoO) en omdat deze succesvol is gebleken, bevindt deze zich nu in de transitie naar structurele borging bij het ministerie van BZK.

Zicht op Ondermijning heeft zich van 2017 tot en met 2021 als City Deal toegespitst op het in kaart brengen en analyseren van statistisch relevante fenomenen en patronen die kunnen wijzen op ondermijnende criminaliteit in gemeenten. Zicht op Ondermijning heeft zich hierbij op twee hoofdthema’s gericht, die in de praktijk sterk met elkaar samenhangen: drugsproblematiek en misbruik van vastgoed.

Er is bijvoorbeeld gekeken naar afwijkingen ten opzichte van het landelijk gemiddelde op het gebied van woningbezit of verkooptransacties van vastgoed, kenmerken van vastgoed betrokken bij productie van drugs, verdachte financiële transacties per gemeente, branche analyses van kwetsbare branches op aantal vestigingen en omzet per gemeente en combinaties van bovenstaande patronen. Binnen het thema drugsproblematiek is er een analyse gemaakt van kenmerken die een verhoogde kans geven van instroom van jongeren in de (drugs)criminaliteit en een landelijk beeld van waar, in welke gemeenten en buurten, deze jongeren percentueel gezien het meest voorkomen. Al deze informatie, analyses en inzichten zijn openbaar toegankelijk gemaakt voor gemeenten en andere partners via een dashboard: www.zichtopondermijning.nl. Met deze informatie kunnen gemeenten en andere partners hun schaarse capaciteit gerichter inzetten.

De hiervoor samen met het CBS en betrokken gemeenten ontwikkelde werkwijze is de ‘Zicht op’ methode gaan heten. De methodiek wordt inmiddels op meerdere thema’s toegepast, bijvoorbeeld: Zicht op Ondermijning op Vakantieparken, Zicht op Zorgfraude en Zicht op Digitale Criminaliteit.

Samen met mede-opdrachtgever ministerie van Justitie en Veiligheid, en netwerkpartners het Nederlands Genootschap van Burgemeesters, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, provincies en anderen werkt het ministerie van BZK aan een samenhangende aanpak om de weerbaarheid van het openbaar bestuur verder te versterken. De weerbaarheid van gemeenten en lokale bestuurders begint bij een goede informatiepositie, zodat onderbouwd (datagedreven) beleid kan worden ontwikkeld om maatschappelijke problemen als ondermijnende criminaliteit aan te pakken. Op dit punt heeft Zicht op Ondermijning zich bewezen en daarom wordt nu bekeken hoe deze aanpak voortgezet en structureel geborgd kan worden voor om te beginnen een periode van tien jaar binnen het departement van BZK.